Tímarit Máls og menningar - 01.09.2011, Síða 122

Í s l a n d s v i n a m i n n s t
122 TMM 2011 · 3
Mikjáli náið. Sá maður geislaði af kar-
isma, mannviti og réttsýni, og kom það
síðasta honum stundum í kast við yfir-
völd4. Hefði verr getað farið ef fræðileg-
ur orðstír hans hefði ekki verið honum
að einhverju leyti hlíf.
Nema hvað, Valerij réðist til atlögu
við íslensku og vóð jörð að hnjám.
Lokaritgerð hans 1951 fjallaði um form-
gerð sagnhorfa í nútímaíslensku, en því
efni hafði áður verið lítill gaumur gef-
inn. Fjórum árum síðar varði hann rit-
gerðina „Sagnmyndarmerkingar aftur-
beygðra sagna í forn íslensku og nútíma-
norsku“ til hinnar minni doktorsgráðu
(„vísinda kandidat“). Árið 1962 kom svo
sem fyrr segir Íslensk-rússnesk orðabók,
frumraun Valerijs á því sviði sem átti
eftir að verða höfuð vettvangur hans sem
fræðimanns. Meðhöfundur var Árni
Böðvarsson cand. mag. Um það bil 30
árum seinna bar Jón Hilmar Jónsson
saman hversu vel íslensk-erlendar orða-
bækur gerðu íslenskri málfræði og
tengslagildi íslenskra orða skil svo að
útlendum notendum mætti nýtast. Þar
bar orðabók þeirra Valerijs og Árna af.
Þessi bók er löngu ófáanleg, og vita-
skuld vantar í hana margt sem á fjörur
orðaforðans hefur rekið síðan, t.d. er þar
ekki að finna orðið tölva. Fyrir nokkr-
um árum leit út fyrir að fjármagn
mundi fást til að dagrétta og fullkomna
nýja útgáfu, en svo kom fjármálakrepp-
an og sá þyrnirósarsvefn sem henni
fylgdi.
Það var rökréttur áfangi að Valerij
skyldi velja efnið „Vandamál tví tyngdrar
orða bókafræði“ til doktorsritgerðar, og
þótti það nýlunda. Orðabókarfræði
hafði löngum verið hornkerling í heimi
málmennta, og eimir sums staðar eftir
af því enn. Í fræðiritum sínum sýndi
Valerij fram á þann sérstaka sess sem
orðabókafræði á skilið, bæði vegna þess
hve margvísleg og umfangsmikil fræði-
kunnátta er forsenda fullveðja tví-
tyngdrar orðabókar, og eins vegna þess
að engin grein málvísinda hefur jafn
mikla þýðingu fyrir fólk flest og orða-
bækur sem tengja saman tvær tungur.
Ekki nóg með að slíkar orðabækur
skyldu gefa báðum notenda hópum sem
fyllstar upplýsingar um merkingu orða,
notkun þeirra og tengslagildi, stílfræði
og dreifingu. Auk þess á tvítyngd orða-
bók að vera „brú milli tveggja
menningar heima“. Viðloðsmerkingum
er allt of sjaldan gaumur gefinn í orða-
bókum, t.d. tengist „mistilteinn“ allt
öðru í huga Íslendinga en „omela“ í huga
Rússa; fyrir þeim er þetta einfaldlega
heiti á sníkjujurt, svo að dæmi sé tekið.
Það hefur því miður löngum viljað
við brenna að orðabækur milli tungu-
mála séu nánast einfaldir orðalistar þar
sem aðeins þýðing er gefin, oft án þess
að mismunandi merkingarliðir séu
skýrðir eða viðhlítandi málfræðilegar og
setningarfræðilegar upplýsingar til-
greindar. Þess konar verk hafa staðið í
vegi fyrir því að orðabókafræði hljóti þá
viðurkenningu og stuðning sem vert
væri. Á undanförnum áratugum hefur
þó mikið breyst til batnaðar í þessum
efnum. Þó er enn svo, að „það er virt til
meiri tekna í fræðum að gera úttekt á
þróun einhvers lýsingar háttar á 16. öld
(sem kannski nokkrir tugir manna lesa
sér til gagns), en að semja góða orðabók
sem verður þúsundum og tugþúsundum
manns mikilvægt og kærkomið hjálpar-
tæki“ fannst Valerij.
Framlag hans til málvísinda almennt
bendir til þess að honum hefði orðið
„lýsingar háttaleiðin“ greiðari til vegs-
auka en orðabókarvinna. Hitt vó þyngra
hjá honum: mikilvægi tvítyngdra orða-
bóka fyrir málanám, skilning og sam-
skipti milli þjóða. „Góð orðabók er eitt-
hvert besta námsgagn við málanám sem