Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Síða 36

S t e i n u n n I n g a Ó t t a r s d ó t t i r
36 TMM 2013 · 1
Evrópu náðu um síðir til Íslandsstranda og frömuðir og föðurlandsvinir eins
og Magnús Stephensen (1762–1833) og Fjölnismaðurinn Tómas Sæmunds-
son (1807–1841) vörðu lífi sínu til vaxtar og viðgangs hennar.
Sveinn Pálsson (1762–1840), læknir og fremsti náttúrufræðingur landsins
á sinni tíð, kom ungur og fátækur sveitapiltur úr Skagafirði til náms í Kaup-
mannahöfn þar sem ferskir vindar upplýsingarinnar blésu um hellulagðar
götur og torg. Hann lauk fyrstur Íslendinga prófi í náttúrufræði í Danmörku
1791 og fékk að því búnu styrk til rannsóknarferða um Ísland í fjögur ár.
Hann hafði skýr fyrirmæli um verkefnið sem var gríðarlega umfangsmikið
og vandasamt. Hann fann glöggt til vanmáttar síns sem vísindamanns
gagnvart ætlunarverkinu og segir til dæmis um ferðina heim til Íslands
frá Kaupmannahöfn: „Mjög fátt gerðist í ferð þessari fyrir náttúrufræðing,
sem svo á að heita, jafnvel þótt ekki sé nema að nafninu til“ (Sveinn Páls-
son, 1983:7). Til rannsókna hafði hann nauman fjárstyrk og enga aðstöðu
til að fylgja þeim eftir. Niðurstöður rannsóknanna skráði hann á dönsku í
Ferðabók sína með ör smárri og skipulegri rithönd og er handrit hans rúmar
sjö hundruð síður í þremur þéttskrifuðum bindum í arkarbroti (IB.1–3.fol.).
Þetta handrit, sem eitt sinn var í eigu Jónasar Hallgrímssonar, starfsbróður
hans, var ekki þýtt eða gefið út fyrr en tæpum 150 árum eftir að það var
skrifað. Í upphafi Ferðabókar sinnar telur Sveinn upp þau áhöld sem hann
keypti til ferðarinnar og verða þau að teljast ansi fátækleg: 40 stk. öskjur, 40
stk. pappi, 4 rís þerripappír, 1¾ pund seglgarn, 1 pund kembd baðmull, 3¾
pund skeiðvatn (saltpéturssýra) og flöskur undir það, 30 stk. svínsblöðrur,
10 stk. krukkur, loftvog, hitamælir, fiskikarfa úr járni, 400 faðma strengur,
snæri og skaftlaus klaufhamar.
Ferðabók Sveins Pálssonar má líkja við stóran suðupott. Þar krauma
saman dagbókarfærslur og rannsóknarskýrslur, landafræði og náttúrufræði,
sjúkdómslýsingar og önnur læknisfræðileg minnisatriði, þjóðsögur sem
tengjast örnefnum og ferðalýsingar þar sem segir af vísindalegum rann-
sóknarferðum milli landshluta og stuttum grasaferðum í næsta nágrenni
– allt er þetta undir einu pottloki. Svo er kryddað með veðurlýsingum og
fréttum af aflabrögðum. Sveinn var mikill fjallgöngumaður en á hans tíð
þóttu slíkar göngur óðs manns æði, bæði hér á landi og erlendis. Hann hafði
jafnan með sér oddhamar á ferðum sínum og með honum klappaði hann
fangamark sitt og ártal á tiltæka steina og tinda. Þessi spor í íslensku lands-
lagi sem Sveinn Pálsson skildi eftir sig hafa ef til vill bætt honum upp hversu
lítið fór fyrir honum í þjóðlífinu. Því þótt Sveinn væri einn lærðasti maður
sinnar samtíðar, landskunnur sem „læknirinn í Vík“ og í kunningsskap við
helstu virðingar- og lærdóms menn landsins kvað ekki mikið að honum í
samfélaginu. Sennilega hefur þar komið til annríki við dagleg læknisstörf
sem sjá má glögg dæmi um í dagbókum hans, fátækt, eðlislæg hlédrægni
og síðast en ekki síst eitthvert hik, ósjálfræði og beiskja vegna eigin örlaga
sem urðu önnur en hann hefði kosið. Í Ferðabókinni birtist biturð hans