Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Side 68

D a i s y N e i j m a n n
68 TMM 2016 · 2
og gildi sem hafa þó í raun tapað merkingu sinni. Menning, hugmyndafræði
og valdakerfi byggjast enn á gildum sem fólk hefur ekki lengur trú á og eru
því í ósamræmi við veruleikaskyn þeirra.
Það er athyglisvert að skoða eldri sögur Svövu í þessu ljósi gróteskunnar.
Svava birtir fyrstu smásögu sína tvítug, árið 1950, þegar hún vinnur smá-
sagnakeppni („Konan í kjallaranum“ hét hún), en fyrsta bók hennar, 12
konur, kemur ekki út fyrr en 15 árum seinna, eða 1965. Þetta er smásagna-
safn, alveg eins og næsta rit hennar, Veizla undir grjótvegg, frá 1967, en í
þessu safni eru nokkrar þekktustu sögur hennar, s.s. „Eldhús eftir máli“ og
„Saga handa börnum“. Á þessum tíma er sveitin ennþá viðmið í íslenskum
skáldsögum og íslenskri menningu, þó að hún sé löngu hætt að vera það í
raunveruleikanum. Hin dæmigerða aðalpersóna í íslenskum skáldsögum býr
kannski í þéttbýli en á ekki heima þar – hugur og hjarta eru enn í sveitinni.
Nokkrir karlhöfundar s.s. Guðbergur Bergsson og Thor Vilhjálmsson
reyndu að breyta þessu með því að flytja hugmyndir og strauma úr erlendum
háskóla- og menningarborgum inn í íslenskan skáldskap, en tilraunir þeirra
áttu ekki miklum vinsældum að fagna til að byrja með.3
Inn kemur Svava Jakobsdóttir og tekur púlsinn á fólki sem býr í nútíma-
heimi, á algjörlega nýstárlegan hátt. Aðalpersónurnar í hennar verkum þrá
ekki að komast aftur á æskuslóðir og láta sig ekki dreyma um sveitalíf og
gamla daga. Þær hafa flestar tekið nútímasamfélagi opnum örmum. En
hverjar eru afleiðingar þeirra umbrota sem hafa átt sér stað í íslensku sam-
félagi á aðeins þremur áratugum, í kjölfar þess að hernám færði Íslendingum
fullt af peningum og nútímavæðingin færðist í aukana svo um munaði?
Hvaða áhrif hafa ríkidæmi, neyslumenning og borgarlíf á þjóð sem hefur svo
nýlega og snögglega sest að í nútímanum? Svava afhjúpar yfirborð nútíma-
samfélags með köldum nákvæmum lýsingum sínum og súmmar inn á sálina:
hvað verður af henni í kjölfar þessa umróts? Sögupersónur Svövu eru flestar
umkomulausar, áttavilltar, óöruggar, jafnvel óttaslegnar þarna á landa-
mærum tveggja heima, þess gamla og nýja. Því innra með okkur breytumst
við aldrei eins hratt og umhverfi og aðstæður, sem veldur því að við slitnum
úr tengslum við okkar innri mann, sálina, sjálfið – eða hvað við viljum
nú kalla það. Við leikum okkar daglega hlutverk í samfélaginu eins og við
höldum að sé ætlast til af okkur – reynum að standa okkur – en á meðan fjar-
lægjumst við okkur sjálf – verðum sjálfum okkur framandi. Svava skynjaði
þessa firringu, skildi hana, og henni tókst að færa hana upp á yfirborðið og
gefa henni áþreifanlegt form í sögum sínum.
Þetta sjáum við til dæmis í sögunni „Útsýni“, sem mér finnst alveg sér-
staklega skemmtileg og áhrifarík. Hún er líka í Veizlu undir grjótvegg. Hall-
veig er nýflutt heim til Íslands eftir að hafa lengi búið erlendis, þar sem
hún bar alltaf mynd Íslands í huga sér. Þegar hún kemur heim flytur hún
inn í íbúð með stórum stofuglugga þar sem útsýnið staðfestir þessa mynd
hennar af Íslandi. Það er ekki fyrr en þá sem henni finnst hún vera komin