Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Síða 87

Á t t h a g a s k á l d i ð G u ð m u n d u r   G . H a g a l í n
TMM 2016 · 2 87
Óðalið og efasemdir um þróun nútímans
Út frá sjónarhóli átthagabókmennta er sagan um Kristrúnu í Hamravík
öllu áhugaverðari vegna jákvæðrar afstöðu sem þar birtist til óðalsréttarins,
þess samfélagslega verðmætis sem þykir felast í að ein fjölskylda haldi utan
um landareign og að stjórn hennar erfist mann fram af manni. Gildi óðals-
fyrirkomulagsins var algengt viðfangsefni átthaga- og lífhyggjubókmennta
erlendis og grundvallar sem dæmi Segelfoss-bækur Hamsuns.35 Hugmynda-
fræðilega þótti óðalið geta stuðlað að viðhaldi á sögulegri tengingu sam-
tímamanna við fjarlæga fortíð auk þess að rækta samband þeirra við móður-
jörðina.36 Í Kristrúnu í Hamravík segir frá hinni aldurhnignu höfðingskonu
Kristrúnu sem kappkostar að tryggja áframhaldandi byggð í Hamravík,
jarðeigninni sem ættliðir eiginmanns hennar sáluga hafa setið um langan
aldur. Í bókmenntum af þessu tagi, svo sem hjá Hamsun, var yfirleitt gengið
út frá því að nútíminn ógnaði tilvist óðalsins og þeirra gilda sem höfð voru
að leiðarljósi við tilhögun þess og er að sjá sem svipuð sjónarmið ráði för í
sögu Hagalíns. Þar er váin þó einna helst fólgin í því að unga fólkið hefur
flest yfirgefið föðurleifðina fyrir hið nýja innihaldslitla líf á mölinni og af
þeim sökum býr Kristrún ein með þumbaralegum syni sínum og allt stefnir
í hnignun og eyðingu. Móðirin reynir að hvetja hann til dáða og gerir jafn-
vel lítið úr karlmennsku hans í þeim tilgangi að auka á framtakssemi hans:
Ef í þér væri, vesaldarauminginn, einhver snertur af manndómsins veru […] þá yrði
ekki sól af lofti á þessu kvöldi, áður en þú hefðir látið Anítu Hansen finna þinn karl-
manns styrkleika […]. En þegar járnið er deigt og lundin dauð og dofin, þá verða
ekki tálgaðir breiðir spænir eða það framkvæmt, sem til heilla horfir.37
Aníta er ung stúlka sem gert hefur sig heimakomna hjá þeim mæðginum
og rær Kristrún öllum árum að því að koma henni og syninum saman og
virðist í lok sögunnar sem henni hafi jafnvel tekist það ætlunarverk þrátt
fyrir ýmis ljón á veginum. Á þann hátt eykur hún líkurnar á að líf haldist
í Hamravíkinni og skýtur falli ættarsetursins á frest. Aftur á móti er óljóst
hvort útsjónarsemi gömlu konunnar geti, þegar til lengdar lætur, hindrað að
nútíminn haldi innreið sína í sveitina og umturni þeim gildum sem þar hafa
hingað til fengið að standa óáreitt.
Hagalín hafði níu árum áður en Kristrún í Hamravík kom út velt upp
svipaðri spurningu um framtíð sveitarinnar í skáldsögunni Vestan úr
fjörðum þar sem hann beindi athyglinni að hinum sterka einstaklingi
andspænis hópamyndun nútímaþjóðfélagsins. Aðalpersóna bókarinnar,
hinn íhaldssami bændahöfðingi Gunnar á Melum, hefur erft stöðu sína í
sveitinni og vill í lengstu lög viðhalda því ástandi sem þar hefur ríkt um
aldir. Breytingar eru í farvatninu en hann kýs að láta sem ekkert sé og heldur
áfram að reka sömu stefnu í anda forfeðranna. Lífsgildi hans, æðruleysið,
eljusemin og hreystimennskan, eiga hins vegar undir högg að sækja og innst