Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Qupperneq 90

H j a l t i Þ o r l e i f s s o n
90 TMM 2016 · 2
breyttari og ekki síst áhugaverð út frá þeirri hugmyndafræðilegu tengingu
sem þau hafa við ritunartíma sinn, tímabil stórfelldra breytinga í landinu
þar sem sveitaþjóðfélagið heyrði fortíðinni til og borgarsamfélag nútímans
varð til.
Tilvísanir
1 Erlendur Jónsson. 1998. „Guðmundur Gíslason Hagalín. Höfundurinn og verk hans.“ Lesbók
Morgunblaðsins, 10. október, bls. 4.
2 Þessi meinta afstaða róttæklinga til Hagalíns hefur margoft verið rakin og þykir sem dæmi
sýnileg í sumum ritdómum þeirra um verk hans. Einnig mun hafa tíðkast að þeir gerðu lítið
úr skrifum hans sín á milli. Má t. d. vísa í minningabók Agnars Þórðarsonar rithöfundar þar
sem segir meðal annars: „[… Tímarit Máls og menningar] varð fljótlega mjög áhrifamikið á
menningarsviðinu og þeir höfundar einangraðir sem ekki voru taldir vinstri menn, svo sem
Guðmundur G. Hagalín, Kristmann Guðmundsson og fleiri. Þótti það bera vott um þroskaðan
bókmenntasmekk að tala niðrandi um verk þeirra og finna þeim allt til foráttu.“ Að mati
Agnars varð Hagalín sérstaklega fyrir barðinu á aðkasti af þessu tagi: „Guðmundur G. Haga-
lín var ofsóttur fyrir að vera sósíaldemókrat og ort um hann landsfræg níðvísa fyrir að hafa
skrifað skáldsöguna Sturlu í Vogum […]. Ég [Agnar] var sjálfur einn af þeim sem var fullur af
fordómum gagnvart Hagalín á þeim árum [… en ég] lét stjórnast af einlitum áróðri. Seinna
kynntist ég honum persónulega […] og uppgötvaði þá hvílíkur afbragðsmaður Guðmundur G.
Hagalín var, alveg laus við allan biturleika þó að hann hefði mátt þola margra ára ofsóknir og
útskúfun.“ (Agnar Þórðarson. 1996. Í vagni tímans. Reykjavík: Mál og menning, bls. 70 og 287.)
Orð Agnars um „ofsóknir og útskúfun“ Hagalíns og „einangrun“ höfunda sem stóðu utan
Máls og menningar orka þó tvímælis þegar að er gáð. Árni Bergmann hefur vakið athygli
á þeirri staðreynd að þegar kom að úthlutun listamannalauna hafi það miklu heldur verið
vinstrisinnar sem áttu undir högg að sækja gagnvart starfsbræðrum sínum á hægri vængnum.
Ráðandi stjórnmálaöfl hafi þar beitt áhrifum sínum auk þess sem valdamenn á borð við Jónas
frá Hriflu og Ólaf Thors hafi óhikað talað niður opinberlega þau nýju íslensku skáldverk sem
féllu ekki að þeirra hugmyndafræðilegu kenningum. Jónas hafi á þann hátt fordæmt Sjálfstætt
fólk harðlega í greinaskrifum en Ólafur ásamt fleiri samherjum sínum lofað Sturlu í Vogum í
hástert. (Árni Bergmann. 1989. „Þegar „stalínískir hugmyndafræðingar“ réðu öllu. Nokkrar
athuga semdir um lífseigar ranghugmyndir.“ Þjóðviljinn, 20. janúar, bls. 24.) Enn fremur skal
minnt á að Hagalín sjálfur beitti óneitanlega sömu aðferðum gegn róttækum höfundum og
bandamenn hans átöldu þá fyrir gagnvart honum. Í því sambandi er vert að nefna tvískipta
grein hans frá 1940 um nýjar íslenskar bókmenntir þar sem hann tók sérstaklega fyrir skáld-
sögu rithöfundarins Ólafs Jóhanns Sigurðssonar, Liggur vegurinn þangað? (1940), og rakkaði
niður bæði höfundinn og söguna. (Sjá: Guðmundur Gíslason Hagalín. 1940. „Liggur vegurinn
þangað?“ Lesbók Morgunblaðsins, 29. september og 13. október, bls. 305–307, 311 og 321–325,
einkum bls. 306–307 og 321–323.) Þessi ritgerð Hagalíns mun hafa verið ein helsta ástæða þess
hve hart Kristinn E. Andrésson tók á honum í greininni „„Grasgarður forheimskunarinnar““
(sjá tilvísun 3).
3 Kristinn E. Andrésson. 1940. „„Grasgarður forheimskunarinnar“.“ Tímarit Máls og menn-
ingar 1(3), bls. 199–215, hér bls. 209. Hagalín svaraði þessari grein í löngu máli í greinaflokki
sem hann birti á bók þremur árum síðar. (Sjá: Guðmundur Gíslason Hagalín. 1943. Gróður
og sandfok. Reykjavík: Víkingsútgáfan.) Kristinn hélt engu að síður uppteknum hætti í bók-
menntasögu sinni þar sem hann gerði frekar lítið úr Hagalín sem rithöfundi. (Sjá: Kristinn E.
Andrésson. 1949. „Guðmundur Gíslason Hagalín.“ Íslenzkar nútímabókmenntir 1918–1948,
bls. 245–257. Reykjavík: Mál og menning, hér einkum bls. 256–257.)
4 Steindór Steindórsson. 1938. „Bókmenntir.“ Nýjar kvöldvökur 31(10–12), bls. 149–152, hér bls.
150.
5 Jón Yngvi Jóhannsson. 2006. „Baráttan um sveitirnar.“ Íslensk bókmenntasaga IV. Ritstj. Guð-
mundur Andri Thorsson, bls. 250–272. Reykjavík: Mál og menning, hér bls. 254–255. Rétt er