Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Síða 115

S v e t l a n a A l e x i j e v i t s j o g R a d d i r S t a ð l e y s u n n a r
TMM 2016 · 2 115
leyti er saminn með svipaðri aðferð og Svetlana Alexijevitsj notar. Svetlana
sjálf tekur það einnig fram að hún hafi lært mikið af bókum hvítrússneska
rithöfundarins Ales Adamovitsj um hörmungar stríðsins við heri Hitlers,
margradda heimildaskáldsögum hans eins og „Ég er frá þorpinu sem brennt
var“.
Útgáfusaga
Svetlana Alexijevitsj hefur unnið að bókaflokki sínum í ein þrjátíu og fimm
ár. Um fjörutíu árum eftir að „Föðurlandsstríðið mikla“ (eins og stríðið við
Hitler var jafnan kallað) hófst byrjaði hún að safna efni í bók sína um konur
í hernaði, „Stríðið ber ekki konusvip“. Það er fróðlegt að taka þá bók sem
dæmi um höfundarverk Svetlönu – ekki síst endurútgáfu frá árinu 2002 með
nýjum inngangi þar sem lýst er tilurð þessa verks. Þar segir Svetlana frá því
hvernig hún byrjar að safna efni um 1978, hefur lokið við bókina fjórum
árum síðar, en handritið fæst ekki gefið út. Hún gerir góða grein fyrir því
við hvað er að glíma þegar hún tekur til við viðkvæmt efni eins og konur í
grimmu stríði.
Ritskoðun var þá enn við lýði og hefur allt á hornum sér. Svetlana vitnar
í samtöl sín við ritskoðara sem segir hana lítillækka þær kvenhetjur sem
börðust gegn herjum Hitlers: „Þér niðurlægið konuna með frumstæðum
natúralisma“, segir hann. „Gerið hana að venjulegum kvenmanni, kvendýri.“
Svetlana segist vera að leita sannleikans og ritskoðarinn andmælir: „Haldið
þér að sannleikurinn sé það sem við blasir í lífinu, það sem við sjáum úti á
götu og þvælist fyrir fótum okkar? Fyrir yður er sannleikurinn svo auvirði-
legur og jarðbundinn, Nei, sannleikurinn er það sem okkur dreymir um, það
sem við óskum okkur.“ Hér koma fram í stuttu máli þau rök sem á sovéttíma
voru einatt höfð uppi um skaðsemi hreinskilinna lýsinga á skuggahliðum
veruleikans: þær höfðu ekki nauðsynlegt uppeldisgildi, sýndu ekki hið góða
fordæmi.
En það er ýmislegt annað sem rithöfundurinn þarf að glíma við, það er
fleira sem er erfitt að sigrast á – m.a. afstaða og hugsunarháttur kvennanna
sjálfra sem Svetlana hlustar á. Það reyndist oft torsótt að fá þær til að leggja
frá sér þá fegrun stríðsins og hetjuskaparins sem þær voru vanar úr bókum
og kvikmyndum, en í þeim voru allir sovéskir þegnar að berjast hetjulega
fyrir réttum málstað og ef djöfulleg grimmd kom við sögu var hún eingöngu
á ábyrgð innrásarhersins og svikaranna örfáu. Konurnar sem Svetlana talaði
við sóttu oft og eins og ósjálfrátt í „karllæga“ ímynd stríðsins, með höfuð-
áherslu á afrek í bardögum og þessháttar. Ekki síst menntakonur, sem létu
skrif annarra og opinbera sögu síast inn í minningar sínar mun meir en
ómenntaðar konur gerðu. Svetlana Alexijevitsj lýsir því vel hvernig hún
lagði sig af þolinmæði eftir hinum sanna tóni, hinum réttu smáatriðum sem
drógu ekki síst fram þann sannleika sem konurnar vildu helst ekki taka með