Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Side 120

Á r n i B e r g m a n n
120 TMM 2016 · 2
Hermennirnir sjálfir fara að tala um það að þeir séu komnir í sama far og
þýski herinn í Sovétríkjunum á árum áður, til dæmis þegar þeir jafna þorp
við jörðu og drepa alla í hefndarskyni fyrir einn mann. Í annan stað er það
augljóst hverjum sem bókina les að rússneskir hermenn í Afganistan eru
heim komnir í svipaðri stöðu og þeir bandarísku sem börðust í Víetnam.
Allir voru blekktir af leiðtogum sínum og yfirboðurum, þeir voru hvorki að
berjast fyrir frelsi og lýðræði né einhverskonar sósíalisma, þeir voru sendir
í gagnslaust og heimskulegt stríð og þegar heim kemur vill enginn við þá
kannast og þeir sæta almennri fyrirlitningu. Eftirminnilegt dæmi nefni ég:
Fyrrum hermaður hefur misst handlegg í Afganistan. Öllum stendur á sama,
en þegar hann tekur upp á því að útskýra handleggsmissinn með því að hann
hafi bara verið fullur og lent undir járnbrautarlest þá fær hann mikla samúð.
Hinn sovéski maður
Ég get um tvær bækur í viðbót. Þá fyrri skrifaði Svetlana Alexijevitsj um
afleiðingar kjarnorkuslyssins í Tsjernobyl. Hún er grimm ádrepa á sovésk
yfirvöld sem lögðu sig í líma við að fela og breiða yfir það hve alvarlegt það
slys var, og um leið beinskeytt áminning til heimsins um að meira að segja
friðsamleg notkun kjarnorku ber í sér gífurlegan tortímingarháska. Því
svæðið kringum Tsjernobyl og borgin sjálf eru nú draugaheimar sem virðast
helst eiga heima í verstu dystópíum um ömurlegt líf eftir framfarastórslys í
óljósri framtíð. Hin bókin er svo Vremja sekond hand eða Endurnýttur tími
en úr henni þýddi ég frásögnina Bernskusaga fyrir Tímarit Máls og menn-
ingar þegar Svetlana kom hér á Bókmenntahátíð. Þetta er stærsta bókin í
flokknum Raddir útópíunnar – og frásagnir hvers og eins mun ítarlegri en í
fyrri bókum.
Svetlana segist hér leiða fram hinn sovéska mann, sem enn er til með
sínum hætti og í mörgum tilbrigðum. Annarsvegar sem fórnarlamb eins og
pólskættaða konan sem segir Bernskusögu. Hún fæddist í jarðhýsi og ólst upp
í sárustu örbirgð í útlegð í Síbiríu fyrir þá sök eina að faðir hennar hafði verið
efnaður bóndi í þeim hluta Póllands sem Sovétríkin lögðu undir sig haustið
1939. Hún missir foreldra sína snemma og hrekst á milli barnaheimila þar
til hún loks finnur athvarf á heimaslóðum og sjálfan Guð í þeirri gæsku sem
einstaka menn vandalausir hafa sýnt henni. Svo er einnig að finna í þessari
bók karla og konur sem horfa með söknuði til Sovéttímans, gera sem minnst
úr grimmd þess tíma en mikla það fyrir sér að þá hafi menn átt sér hugsjón
og ekki hugsað um það eitt að kýla vömbina og græða peninga með vafa-
sömum hætti eins og núna er gert. „Ég trúði því af einlægni,“ segir gamall
kommúnisti, „að við mundum byggja upp nýjan heim og gera alla menn
hamingjusama … En nú finnst mér ég vera rykfallið leirkersbrot í geymslu
á safni.“
Í bókinni er líka mætt ungt fólk sem man ekki Sovétríkin en saknar þeirra