Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Síða 121

S v e t l a n a A l e x i j e v i t s j o g R a d d i r S t a ð l e y s u n n a r
TMM 2016 · 2 121
samt og fegrar þau fyrir sér vegna þess að frelsið góða snerist upp í mafíu-
kapítalisma með ofsalegri auðsöfnun fárra og mikilli pólitískri spillingu en
skilur unga fólkið eftir úti á andlegri eyðimörk. Margir kvarta yfir því að
nú hafi „öll gildi hrunið“ og „ekki öðru að mæta en klóm og kjafti.“ Dæmi-
gerður ungur maður segir: „Mikið öfunda ég fólk sem átti sér hugsjón … Ég
vil að Rússland verði mikið ríki. Ég man ekki eftir slíku Rússlandi en ég veit
að það var til.“
Svetlana Alexijevitsj skrifar að í slíkum orðum sé lifandi kominn hinn
„sovéski maður“ – í sinni þjáningu, sinni niðurlægingu, sinni grimmd,
mann tegund sem lifir áfram eftir að sovétskipulagið er hrunið. En hún seg-
ist ekki vilja fordæma þessa manngerð, ekki setja sig í dómarasæti, heldur
aðeins sýna allt sem var og er. Hún bætir hiklaust við þeirri staðhæfingu,
að hinn sovéski maður búi með einhverjum hætti í okkur öllum „og mér
líka … Til dæmis þegar ég tala við nýríka menn heima hjá mér í Minsk og
þeir eru svo sjálfumglaðir og hrokafullir yfir peningum sínum og yfir því
hvernig þeir geta ráðskast með aðra.“ Þá vaknar „hin rauða manneskja í
mér,“ segir Svetlana, „og rís upp til andmæla.“ Með öðrum orðum: þá segir
til sín einhver angi af sovésku uppeldi hennar sem var þá ef til vill ekki með
öllu skaðlegt.
Hún segir líka að sovétskipulagið hafi hrunið eins og maklegt var. „En
við komum hranalega fram við fortíð okkar. Við lögðum allt í rúst, án þess
að eiga nokkra alvarlega hugsun eða áform um framtíðina … Við létum
þá frekustu sölsa undir sig vald og auð samfélagsins meðan við fjösuðum
sem bjartsýnisafglapar um frelsið góða sem væri alveg að koma og áttuðum
okkur ekki á því að frelsið er djöfuls puð. Og hún bætir við: „Það stjórnar-
far sem á komst í Sovétríkjunum var á skjön við margt sem menn vilja kalla
sósíalisma. Ég mæli ekki með söknuði eftir fortíðinni – en það verður áfram
eftirspurn eftir sósíalisma.“ Sjálf er hún hrifin af sósíaldemókratísku módeli
samfélaga í Svíþjóð og Þýskalandi þar sem hún hefur dvalið á seinni árum.
Reiði og þakkir
Bækur Svetlönu hafa hneykslað marga, bæði í heimalandi hennar Hvíta-
Rússlandi sem og í Rússlandi sjálfu. Vegna þess að valdhafar eins og for-
setarnir Lúkashenko og Pútín vilja halda í margt sem þeir telja mæla með
„sterku foringjavaldi“ eins og var við lýði í Sovétríkjunum og þeir vilja við-
halda í samtímanum. En einnig vegna þess að svo margir venjulegir Rússar
eða Hvítrússar eru að meira eða minna leyti „sovéskir“ í sér. Afar margir
þeirra sem Svetlana ræðir við eru mjög ráðvilltir í nútímanum sem færði
þeim hvorki það frelsi né þá velmegun sem þeir bjuggust við. Og þá er ekki
nema eðlilegt að allmargir þeirra láti minni sitt um fortíðina stjórnast af
þeirri þörf, að það líf sem var hafi þrátt fyrir allt skipt máli, ekki verið slys
eða glæpur, að saga þeirra og foreldra þeirra hafi meðal annars verið saga