Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Side 63

Stílfræði skáldsagna tmm
bls. 61
samtölum persóna, sem stefnt er hverju gegn
öðru, er fróðlegt og sýnir visst gildismat í sam-
tímanum. En um leið sýnir þetta að höfundur er
að þreifa fyrir sér um aðferðir og fyrirmyndir til
að skrifa skáldsögu um efni úr eigin samtíð. í
sögum hans - og Torfhildar - má sjá sérstæðar
náttúrulýsingar sem ekki höfðu áður fengið
þegnrétt í sagnagerðinni, og jafnframt er tjáning
tilfinninga orðin að listrænu viðfangsefni skáld-
sagna. Hér er greinilega verið að yrkja nýjan reit
sem áður hafði verið lítt ræktaður á íslensku,
eins og Peter Hallberg bendir á.2 Athyglisvert er
að bera saman efni sem Jón tekur úr sagnaþátt-
um og hvernig hann gerir sér far um að um-
skapa það með brögðum skáldsögunnar: svið-
setningu, sjónbeiningu og myndrænum lýsing-
um og líkingum.3 En hér er einnig að finna ýmis
frumstæð einkenni. Málsgreinar í samtölum
þeirra persóna sem höfundur hefur velþóknun á
eru yfirleitt reglufastar, á ögn hátíðlegu, klass-
ísku máli. Reyndar er einn af meginkostum
sagna Jóns fólginn í mergjuðu máli og tilsvörum
ýmissa aukapersóna. Persónur hugsa líka upp-
hátt, því bæði hjá Jóni og Torfhildi eru hugsanir
settar fram annars vegar í óbeinni ræðu, hins
vegar í beinni ræðu innan gæsalappa.
Straumhvörf nútímans
Innra eintal í hálfbeinni ræðu, þar sem hugsun
persónunnar og rödd sögumanns sameinast, er
nýjung Verðandimannanna Einars H. Kvarans
og Gests Pálssonar í íslenskri skáldsagnagerð.
Þeir beita þessu stílbragði báðir á mjög mark-
vissan, ísmeygilegan hátt: Einar til að gera les-
andann innlifaðan örlögum þeirra olnbogabarna
sem lýst er, en Gestur gerir það að verkfæri út-
smoginnar íróníu. Dæmi slíks er eftirfarandi
Sagnalist
íslensk stítfræði II
skattfsifqur
1850-1970
Þorleifur Hauksson
hugsanalýsing Bjarna guðfræðikandídats í Vor-
draumi:
Og svo kom fegurð Önnu til, einhver voðaleg
fegurð, hræðilega holdleg og töfrandi. Og þar
við bættist líka vorið, heillandi og tryllandi öll
skilningarvit. Hvað það gat verið hættulegt,
vorið, fyrir mannlegan breyzkleika: í stað
þess að menn ættu að drekka alla þessa feg-
urð inn í sálina sem lifandi lofgerð um skapar-
ann, væri svo hætt við, að líkaminn drykki það
í sig til að efla skilningarvita-tilfinningar, sem
væru svo syndum spiltar og þyrftu að stýrast
af endurfæddum anda.4
Hér er guðfræðingurinn að afsaka fyrir sjálfum
sér að hafa lent á glapstigum, réttlæta eigin
breytni, skilgreina að nýju hvað sé „rétt eða
kristilegt", hættulegt og syndugt. Sögumanns-
írónían er felld inn í hugsanalýsinguna. Einkum
er val hinna gildishlöðnu orða allsérstakt5 og
varpar skýru Ijósi á tvískinnung hins unga
prestsefnis.
Þeir höfundar sem hér eru komnir til skjal-
anna hvor sínum megin við aldamótin tilheyra
raunsæisstefnunni, eða því sem kallað hefur
verið 'straumhvörf nútímans', det moderne
gennembrud. Segja má að með þeim hafi ís-
lenska skáldsagan fyrst komist að einhverju
leyti til jafns við skáldsögur samtímans úti í Evr-
ópu. Verk þessara höfunda hafa verið nokkuð
vanmetin og ekki mikið verið gert af því að
kanna stíl þeirra. Þórður Helgason hefur að vísu
gert grein fyrir impressjónískum einkennum í
sögum Þorgils gjallanda og Sveinn Skorri Hösk-
uldsson hefur skoðað ákvæðisorð í lýsingum
hjá Gesti Pálssyni sem „þjóna því marki að gefa
lesanda bending, lokka hann til þátttöku í
ákvörðun merkingar aðalorðsins".6
Eitt af því sem er nýstárlegt í sögum Einars H.
Kvarans er hvernig hann notar samtöl. I skáld-
sögum annarra höfunda tímabilsins er leitun að
málfari sem líkist þessu ísmeygilega dæmi úr
einni fyrstu smásögunni sem Einarsendi frá sér:
- Hvers vegna vildirðu þá heldur eiga hana
en allar aðrar stúlkur? sagði eg.
- Æ, þú ert svoddan þöngulhöfuð,
drengur. Geturðu ekki beðið, þangað til að
því er komið. Það vilja allir alminnilegir
menn helzt eignast einhverja sérstaka
stúlku, en svo er bara undir því komið, að
þeir sjái þessa stúlku áður en þeir giftast,
því að annars - því að annars - því að ann-
ars - já, því að annars er verra að vera gift-
ur en hreint og beint að vera ógiftur. Sko,
eg hefi nú altaf hugsað mér það að vera
giftur og vilja einhverja aðra llkast því að
vera naut og vera bundinn á fremsta bás-
inn (fjósinu, og fá svo ekki nema úthey, en
finna lyktina af töðunni, sem kúnum er gef-
in, því sérðu, ef nautið væri ekki bundið, þá
gæti það farið upp í básana til kúnna og
fengið sér dálitla glefsu af töðunni ...7