Tímarit Máls og menningar - 01.09.2003, Qupperneq 65

Stilfræði skáldsagna tmm bls. 63
módernískur stíll. íslensku módernistarnir eru
einnig mjög ólíkir hver öðrum. Helst má finna
skyldleika í aðferð Geirs Kristjánssonar og
Svövu Jakobsdóttur. Bæði ganga út frá nokkurn
veginn raunsæju sögusviði. Það er síðan brotið
upp með mismunandi afbrigðum framandgerv-
ingar sem afhjúpa þennan heim, sýna hann í
óvæntu, jafnvel afskræmdu Ijósi. [ sagnastíl
Thors Vilhjálmssonar eru allar reglur raunsæis-
legrar frásagnar dæmdar úr leik, bæði að því er
varðar tíma, umhverfi, framvindu og persónur. í
staðinn virðist listin ein þess megnug að um-
mynda alla þessa þætti og birta hinn 'sanna'
veruleika. Sögur Steinars Sigurjónssonar þokast
í sömu átt á því tímabili sem hér er til athugun-
ar. Hjá báðum felur þetta í sér talsverða ný-
myndun máls. Hjá Steinari kemur það fram í ný-
yrðum og notkun orða í óvenjulegri og nýstár-
legri merkingu. Á sama hátt er einn af grunn-
þáttunum í stíl Thors líkingamál með djörfum,
óvæntum tengingum ólíkra myndsviða. Sem
dæmi um þetta má taka eftirfarandi lýsingu á
eimlest um nótt í Andliti í spegli dropans 1957:
sem gat ekki hætt að æða áfram í endalausri
nóttinni með hvítan reykinn sem stundum
fleygðist eins og hjúpandi traf utan um hana
sjálfa eða kastaðist út í loftið eins og kona að
hlaupa í stormi í brúðarklæðum með flaks-
andi slóða og slitnaði frá lestinni og týndist í
svörtu veðri næturinnar og ömurleikinn hékk
út um alla glugga lestarinnar og lamdist við
teinana þar sem hún þaut um lönd heimsins
með langdregnum og tilbreytingalausum tón
sem var spenntur upp yfir skala hljómkvið-
unnar. Og í trylltum rauðum dansi inni í ofni
sem var ákaft kyntur í eimlestinni var hjarta
sem kona hafði átt eða kannski maður og lét
svo mikið í ofninum hvernig sem á því stóð
að lestin nötraði af þessum fáránlega
hjartslætti að ofnlokurnar hrukku upp og það
var engin leið að loka þeim aftur.12
Hefðbundin viðlíking, reykjar-traf, ummyndast í
slæðu brúðar á hlaupum móti storminum, sem
síðan slitnar af og tætist út í nóttina; þá er öm-
urleikinn persónugerður og hlutgerður ( líkingu
þungrar ábreiðu sem lemst niður á teinana. Og
það sem knýr þessa æðandi lest er mannshjarta
sem er svo hlaðið tilfinningu að ofninn er alveg
að springa. Stígandi myndmálsins er þanin út í
villtasta súrrealisma.
Umhverfinu er lýst af nákvæmni f sögum
Guðbergs Bergssonar, en heimurinn er samt
alls ekki allur þar sem hann er séður. Meðal að-
ferða hans til framandgervingar á veruleikanum
má nefna hálfgróteskar, smásmugulegar lýsing-
ar á athöfnum og aðstæðum af því tagi sem
hefðbundnar bókmenntir hlaupa yfir og sneiða
hjá, ennfremur skopstælingar á goðsögnum og
gildum, jafnvel aðferð furðusögunnar í líkingu
við sögur Svövu Jakobsdóttur. Persónur Guð-
bergs eru iðulega einangraðar hver frá annarri
og ráðvilltar innan sögunnar. Söguheimurinn
ruglast og persónurnar draga eigin tilvist í efa,
sem meðal annars stuðlar að því að snúa sögu-
þræðinum í „margbrotinn skáldskap, sem
stendur fastur í hænuhaus lesandans".13
Ritmál og talmál
Talmál kemur ævinlega mjög við sögu í viðleitni
höfunda til að endurnýja ritstílinn, losa viðjar
staðnaðs bókmáls. Rithefðin er íhaldssöm - og
bókmenntastofnunin ekki síður - og það má
finna einhvers konar togstreitu milli bókmáls og
talmáls svo að segja allt þetta tímabil. Taka má
dæmi af upphafsorðum Höllu eftir Jón Trausta
frá 1906: „Engin vera á jarðríki er eins ham-
ingjusöm og ung stúlka, sem er hraust og fríð
sýnum." Um þetta segir í ritdómi:
Þetta segir enginn íslendingur fyr en hann er
farinn að hugsa á dönsku. Þetta er á íslenzku:
„Engin vera á jarðríki á eins gott o.s.frv."14
Næstum hálfri öld síðar snuprar Kristinn E.
Andrésson Stefán Jónsson í annars vinsamleg-
um ritdómi um barnabókina Margt getur
skemmtilegt skeð 1949 fyrir að láta of mikið
undan fyrir því sem hann kallar götutískuorð
unglinga í Reykjavík:
Tungutak eins og blábjáni, svellkaldur, troða
upp, múður, ótæmandi möguleiki, krassandi,
bráhár, óforskammaður, vegkantur o.fl. er
hart að þola af jafn gáfuðum og vandlátum
höfundi og Stefáni Jónssyni.15
Þorri ritdómara brást illa við Vögguvísu Elíasar
Marar 1950 vegna þess að hann hafði orðtekið
unglingamál í Reykjavík og notað það í sögunni,
og fleiri dæmi mætti nefna. Innleiðsla slangurs
sem eins af málsniðum í skáldsögu fær ekki
fullan þegnrétt fyrr en í Ástum samtyndra hjóna
eftirGuðberg Bergsson 1967.
Fyrrnefnd aðgreining ritmáls og talmáls er nú
naumast lengur fyrir hendi ef marka má allra
nýjustu skáldsögur. En til að rekja aðdraganda
þess eftir 1970 þyrfti sjálfsagt að skrifa nýja
bók.
1 íslensk stílfræði (1994), 79.
2 Peter Hallberg: Jón Thoroddsen og frásagnarlist l’s-
lendingasagna. Skírnir 132, (1958), 158.
3 íslensk stilfræði (1994), 559-560.
4 Gestur Pálsson: Ritsafn. Reykjavík 1927, 215.
5 Sbr. voðaleg, fegurð, hræðilega, töfrandi, heillandi,
tryllandi, hættulegt, breyzkleika, lifandi lofgerð,
spiltar.
6 Þórður Helgason: Inngangur. Þorgils gjallandi: Sögur.
Úrval. Reykjavík 1978, 54-60; Sveinn Skorri Hösk-
uldsson: Gestur Pálsson, Ævi og verk. Reykjavík
1965, 625-629.
7 Einar H. Kvaran: Ritsafn I. Reykjavík 1943, 16-17.
8 Eimreiðin 34 (1928), 101-102.
9 Halldór Kiljan Laxness. Sjálfstætt fólk. Önnur út-
gáfa (1952), 472.
10 Ofvitinn //(1941), 50.
11 Matthías Johannessen og Þórbergur Þórðarson: í
kompaníi við allífið (1959), 175.
12 Thor Vilhjálmsson: Andlit i spegli dropans (1957),
200.
13 Guðbergur Bergsson: Anna (1969), 249.
14 Fjallkonan 23, 1906, 45. tbl. (Einar H. Kvaran).
15 Tímarit Máls og menningar M, (1950), 1-2, 145.
Þorleifur Hauksson (f. 1941) er cand. mag. í íslenskum bók-
menntum, málfræði og latínu. Verk hans, Sagnalist, er væntan-
legt frá Máli og menningu á næstu vikum. Þorleifur sendi frá
sér bókina íslensk stfífræði árið 1994, ásamt Þóri Óskarssyni.