Tímarit Máls og menningar - 01.05.2004, Blaðsíða 111

Bókmenntir
Kristján Árnason
Mörk mennskunnar
Sjón: Skugga-Baldur. Þjóðsaga. Bjartur 2003.
í þjóðtrúnni, ef ég man rétt, er orðið „skuggabaldur“ skilgreint sem afkvæmi
hana og tófu. I nýrri bók eftir Sjón sem nefnist Skugga-Baldur virðist þó sögu-
hetjan, séra Baldur Skuggason, að minnsta kosti við fyrstu kynni, vera afkvæmi
hvorugs, þar sem titillinn „séra“ hlýtur að taka af öll tvímæli um mennsku hans,
þó að greinilega sé skotvopnið sem hann mundar á síðum bókarinnar honum
tiltækara en Heilög ritning.
Vopnið er einnig til marks um að maðurinn sé yfirboðari dýraríkisins, ekki
síst þar sem hann í upphafskafla bókarinnar beinir því í veiðihug að höfuðóvini
landsins barna, sjálfri lágfótu sem bítur bóndans fé og kraftaskáld fyrri alda
beittu rímlist sinni gegn með nokkrum árangri. En þó að söguhetjan sé betur
vopnvædd en kraftaskáldin forðum, þá dregst viðureignin talsvert á langinn og
verður æ tvísýnni er á líður, og mörkin milli beggja, byssumanns og veiðidýrs, æ
óskýrari en skyldleikinn að sama skapi ljósari, þar sem báðir aðilar eru á varð-
bergi og forðast að láta of mikið á sér bera gagnvart hinum, ekki síst þá er veiði-
maðurinn tekur upp á því að setja sig í harla dýrslegar stellingar, sem við eignum
hundum, eða fer jafnvel að jarma, meðan aftur veiðidýrið beitir æ meir þeim sér-
stöku vitsmunum sem refir og menn eiga sameiginlega. Það er því engu líkara
en að í aðsigi sé það sem nefnt hefur verið hamskipti eða metamorfósis og
hermir frá í fornum bókum þar sem maður bregður sér í líki dýrs eða öfugt, dýr
verður að manni, nema hvort tveggja gerist í senn. Áður en það verður, ríður
skotið loks af á síðu þrjátíu og sjö, og mætti ætla að þar hafi sigur mennskunnar
unnist.
En þeir sem hafa búist við svo skjótum úrslitum með fræknum sigri kenni-
mannsins, verða að bíta í það súra epli að skeyti af þessu tagi, jafnt byssukúlur
sem önnur, geta verið býsna lengi á leiðinni í skáldskap í línum talið, allt frá
bogskoti Pandarosar hjá Hómer forðum, og hæff sína bráð ekki fýrr en höfundi,
sem ævinlega sér sér hag í að halda lesanda í spennu, þóknast. Og því kýs Sjón,
að hætti góðra sagnamanna, á þeim tímapunkti er skotið ríður af að víkja sög-
unni inn í annað og beinlínis andstætt umhverfi og það meira að segja aftur í
tímann, nánar tiltekið frá 9.-11. janúar 1883 til 8.-9. janúar sama árs. Notaleg
stofan á bæ Grasa-Friðriks þar sem húsbóndinn er nostursamlega að hita te
TMM 2004 ■ 2
109