Náttúrufræðingurinn - 2019, Qupperneq 60

Náttúrufræðingurinn
132
INNGANGUR
Í fyrri grein um sanda og ryk var
fjallað um hugtök, eðli sandsvæða á
Íslandi, sandflæði og áfoksgeira.1 Í
þessari síðari grein er fjallað um helstu
uppfokssvæði landsins, ryk og áfok.
Byggt er á nýlegum rannsóknum sem
einkum hafa birst í erlendum fræði-
ritum sem ekki hafa áður komið fyrir
sjónir lesenda á íslensku.
Uppfok myndar svifryk sem getur
borist langar leiðir uns það fellur til
jarðar sem áfok (sjá umfjöllun um
hugtök í fyrri grein). Áhrif uppfoks
eru afar fjölbreytileg. Það veldur
svifryksmengun sem getur haft afar
neikvæð áhrif á lýðheilsu.2 Rykið eykur
á snjóbráð því að það hindrar endur-
kast sólarljóss, ekki síst dökkt íslenskt
basaltryk.3 Ryk hefur áhrif á loftslags-
þætti á borð við skýjafar, inngeislun
og útgeislun, sem aftur hefur áhrif á
á veðurfar og hlýnun á heimskauta-
svæðunum.2,4 Áfok er á hinn bóginn
afar mikilvægt fyrir frjósemi vistkerfa,
hvort heldur á landi eða á hafi úti.5
Raunar er það svo að áfok mótar flest
landvistkerfi Íslands, því það er ráðandi
þáttur í jarðvegsmyndun og frjósemi
moldarinnar. Það er eitt þeirra atriða
sem gerir íslenska mold frábrugðna
jarðvegi í nágrannalöndunum og jafn-
vel einstaka á heimsvísu. Magn áfoks
og þykknunarhraði jarðvegs hafa verið
notuð til að rekja umhverfisbreytingar
á Íslandi allt frá síðustu ísöld. Af öllu
þessu er ljóst að það er ákaflega mikil-
vægt að efla skilning á uppruna, eðli og
magni uppfoks og áfoks.
HVAÐAN KEMUR ÁFOKIÐ?
Mestur hluti áfoks á gróið land eftir
landnám og fram á 20. öld á rætur að
rekja til uppfoks moldar þar sem gróin
vistkerfi voru að blása upp. Magn áfoks-
ins, sem kemur fram í þykknun jarðvegs,
margfaldaðist í kjölfar landnámsins.
Það er til marks um hnignun vistkerfa
og uppblástur sem fylgdi í kjölfarið.
Sigurður Þórarinsson,6 Guttormur
Sigbjarnarson,7 Grétar Guðbergsson8
og fleiri öfluðu viðamikilla gagna um
þykknunarhraða jarðvegs, og er hann
talinn að jafnaði 0,01–0,2 mm ári. Rann-
sóknir á áfokskornum í jarðvegi stað-
festa að stór hluti þeirra á rætur að rekja
til uppfoks á jarðvegi, svo sem auðþekkj-
anleg ljós gjóska úr Heklugosum sem
sest til í jarðvegi og fýkur síðar upp.6,8–10
Viðamiklar og fjölbreytilegar rannsóknir
á hruni vistkerfa á Íslandi staðfesta þessa
mynd.11,12 Við kortlagningu jarðvegsrofs13
og áframhaldandi rannsóknir á sandfoki
varð þó æ ljósara að uppfok og áfok hafa
breyst á undanförnum áratugum, þar
sem sérstakar rykuppsprettur leggja til
sífellt drýgri hluta áfoksins, eins og vikið
verður að síðar.
Árið 2010 var gerð tilraun til að fá
heildarmynd af magni áfoks á Íslandi.14
Það var gert með því að tengja saman
upplýsingar um þykknunarhraða jarð-
vegs, útbreiðslu sandauðna, legu mikil-
virkustu uppfoksstaðanna, landslag og
loftslagsþætti. Niðurstöðurnar sýndu að
sums staðar er áfokið með því mesta sem
þekkist á jörðinni. Yfir 250 g/m2 leggj-
ast til að meðaltali ár hvert sem áfok á
stórum svæðum (1. mynd). Kortið á sér
afskaplega góða samsvörun í landfræði-
gögnum um magn járns í tildurmosa15,16
en járnið er einmitt tilkomið vegna
áfoks sem sest í mosann. Einnig gefa
líkanreikningar byggðir á veðurgögnum
og útbreiðslu sanda svipaða dreifingu.17
Virkustu áfokssvæðin fylgja útlínum
gosbeltisins þar sem sandar hafa mestu
útbreiðslu. Í gildunum fyrir áfok14 eru
einnig taldar þunnar öskudreifar en
ekki þykk öskulög.
Rannsóknir sem kortið byggist á,
svo sem kortlagning á auðnum lands-
ins,13 benda til að áfok sé nú á dögum
ekki nema að hluta til mold sem fýkur
við rof gróinna vistkerfa. Mun frekar er
um að ræða fok frá óstöðugum sand-
svæðum. Það staðfestist meðal annars
við kerfisbundna skoðun á gervihnatta-
myndum sem teknar eru daglega yfir
landinu.14,18–20 Að þessu leyti hefur upp-
runi áfoks á Íslandi breyst í tímans rás.
Ein af ástæðum þessa er að vistkerfi sem
voru veikust fyrir eru að stórum hluta
hrunin og örfoka og eru því ekki lengur
jafn-mikilvirkar uppsprettur áfoksefna
og áður var.12 Landgræðsluaðgerðir
undanfarinna áratuga, breytt landnot og
bættir beitarhættir hafa einnig minnkað
til muna uppfok moldarefna. Opnu
sandsvæðin eru því orðin meginupp-
sprettur áfoksins. Á 2. mynd er tilgáta
sett fram um þessar breytingar.12 Þar
sést að í stað uppfoks moldar (brúnar
örvar) eru sandsvæðin (gráar örvar)
tekin við sem virkustu uppspretturnar.
Mesta uppfokið er frá nokkrum megin-
uppsprettum, eins konar „ofurvirkum
uppsprettum“ (e. dust hotspots) sem
fjallað er um hér á eftir (dökkgráar örvar
á 2. mynd). Auk þess hafa sandsvæðin
stækkað og rykefni sem falla á þau eru
óstöðug og fjúka að hluta upp á ný uns
1. mynd. Árlegt áfok á hvern fermetra á Íslandi mælt í grömmum. Tölurnar sýna einnig minni-
háttar gjóskufall og vindburð nýfallinnar gjósku, en ekki þykk gjóskulög. Grænu punktarnir sýna
mikilvirkustu uppfokssvæðin. Endurgert eftir korti frá 2010.14 – Annual aeolian deposition (g/m2/
yr.). Data include small volcanic ash deposition events, but not major tephra layers. Green dots
indicate dust hotspots.14
g/m2/ár
Lítið 10—50
Talsvert 25—100
Mikið 75—250
Mjög mikið > 250
Sandauðnir