Þjóðmál - 01.09.2015, Blaðsíða 72

70 ÞJÓÐMÁL hausthefti 2015
yfir áhuga á að selja hlutabréf sín. Eftir nokk-
urt þóf samdi Kaupþing, sem hafði þá nýlega
sameinast Búnaðarbankanum, um að kaupa
bankann fyrir 9,5 milljarða danskra króna (€1,4
milljarð eða £850 milljónir), en það var þá
um tvöfalt bókfært eigið fé bankans (Ármann
Þorvaldsson, 2009, 107–113). Hinn nýi eigandi
gerði ekki miklar breytingar á bankanum.
Bankastjórinn, Lars Johansen, hélt starfi sínu, og
í bankaráðinu sátu áfram auk Kaupþingsmanna
nokkrir helstu forystumenn í dönsku atvinnulífi.
Bankinn dafnaði vel, og árið 2008 störfuðu þar
335 manns, heildarútlán voru þá nálægt €10
milljörðum, en bókfært eigið fé bankans nam
€1 milljarði (FIH, 2009). Alþjóðleg lánsfjárkreppa
hafði hafist í litlum mæli haustið 2007, en hún
færðist stórkostlega í aukana haustið 2008,
sérstaklega eftir gjaldþrot bandaríska fjárfest-
ingabankans Lehman Brothers 15. september.
Næstu vikur skall hún af fullum þunga á Íslandi.
Bankana íslenska vantaði alla þrjá sárlega
lausafé til að standa við skuldbindingar sínar
erlendis eða veita útibúum og dótturfélögum
aðstoð. Sérstaklega var ástandið erfitt í Bret-
landi, þar sem breska fjármálaeftirlitið gekk
mjög hart eftir því, að stórfé yrði fært til útibúa
og dótturfélaga íslenska bankanna, en hótaði
ella að loka þeim. Ríkisstjórnin ákvað í samráði
við Seðlabankann að setja svokölluð neyðarlög
mánudaginn 6. september 2008 (nr. 125/2008),
en með þeim var fjármálaeftirlitinu íslenska
veitt vald til að taka við stjórn fjármálafyrirtækja
og innstæður gerðar forgangskröfur í bú bank-
anna. Sama dag leituðu bæði Landsbankinn
og Kaupþing til Seðlabankans með ósk um lán
í erlendum gjaldeyri. Kaupþing bað um €500
milljón lán, Landsbankinn um lán í breskum
pundum. Báðir bankarnir buðu fram veð, Lands-
bankinn ýmis verðbréf, Kaupþing FIH banka.
Ljóst var, að Seðlabankinn hafði aðeins
bolmagn til að veita öðrum bankanna lán.
Kaupþingsmenn skýrðu Davíð Oddssyni
seðlabankastjóra frá því, að ríkisstjórnin styddi
lánveitingu til þeirra. Þótt Seðlabankinn væri
sjálfstæð stofnun samkvæmt lögum
(nr. 36/2001), var þar jafnframt kveðið á um,
að bankinn skyldi „stuðla að stefnu ríkisstjórnar-
innar í efnahagsmálum, enda telji hann það
ekki ganga gegn meginmarkiði sínu skv. 1.
mgr.“ (en meginmarkmið bankans var og er
að stuðla að stöðugu verðlagi). Auk þess var
mikill hluti gjaldeyrisvarasjóðs Seðlabankans
fenginn með láni, sem ríkið hafði tekið, á
meðan vaxtakjör voru mjög hagstæð. Davíð
Oddsson seðlabankastjóri kannaði með símtali
við starfsbróður sinn í Danmörku, hvort veðið,
sem Kaupþing bauð fram, væri traust. Hinn
danski starfsbróðir hans fullvissaði hann um
það að höfðu samráði við danska fjármálaeftir-
litið, enda var bókfært eigið fé bankans þá um
€1 milljarður. Davíð hafði einnig samband við
Geir H. Haarde forsætisráðherra, sem staðfesti
það, sem Kaupþingsmenn höfðu sagt Seðla-
bankanum, að vilji ríkisstjórnarinnar væri, að
Kaupþing fengi neyðarlánið frekar en Lands-
bankinn. Var það samtal af tilviljun hljóðritað
(Morgunblaðið, 2015). Þótt ákvörðunin um að
veita Kaupþingi lánið væri því tekin í samtali
þeirra Davíðs og Geirs, báru bankastjórar Seðla-
bankans, Davíð og starfsbræður hans, Eiríkur
Guðnason og Ingimundur Friðriksson, fulla
ábyrgð á henni. Ýmsar ástæður voru til þess,
að Kaupþing varð fyrir valinu frekar en Lands-
bankinn. Hann var langstærsti íslenski bankinn
og þess vegna kerfislega mikilvægastur. Í annan
stað höfðu sérfræðingar JP Morgan, sem komu
til Íslands á vegum Seðlabankans í október,
sagt ráðherrum, að Kaupþing væri vænlegasti
kosturinn, ætti að reyna að bjarga einhverjum
banka (Páll Hreinsson o. fl., 2010, bindi 7, kafli
20, 104). Í þriðja lagi bauð Kaupþing fram traust
veð, banka með eigið fé, sem nam tvöföldu
láninu (Eiríkur Guðnason, 2011). Einn þáverandi
aðaleigandi Landsbankans, Björgólfur Thor
Björgólfsson (2014, 171), telur í fjórða lagi, að
stjórnmálasjónarmið hafi ráðið einhverju um
afstöðu ríkisstjórnarinnar. Kaupþing hafi átt
öfluga stuðningsmenn í röðum Samfylkingar-
innar. Hvað sem líður þessari skoðun Björgólfs
Thors, sem erfitt er að færa sönnur á, voru
frambærilegar efnislegar ástæður til þessarar
sameiginlegu ákvörðunar Seðlabankans og
ríkisstjórnarinnar.
Strax og ákveðið hafði verið að veita
Kaupþing var langstærsti íslenski
bankinn og þess vegna kerfislega mikil-
vægastur. Í annan stað höfðu
sérfræðingar JP Morgan, sem komu til
Íslands á vegum Seðlabankans í október,
sagt ráðherrum, að Kaupþing væri
vænlegasti kosturinn, ætti að reyna að
bjarga einhverjum banka