Þjóðmál - 01.03.2020, Blaðsíða 57

ÞJÓÐMÁL Vor 2020 55
lífi almennra borgara. Af þessum ástæðum
er ólýðræðislegt að dómstólar séu gerðir að
pólitískum stofnunum í þeim skilningi að
dómarar semji dómsniðurstöður sínar til að
setja mikilvægustu þætti þjóðmála og stjórn-
mála út af sporinu eða beiti dómsvaldinu til
að brjóta niður aðra þætti ríkisvalds. Slíkir
starfshættir dómstóla færu þvert á allt það
sem fyrr segir um hinn lýðræðislega grunn
sem stjórnskipun Íslands er byggð á.20 Varla
eru Íslendingar tilbúnir að fórna þeim kjarna
fyrir hismi innihaldslausra lýsingarorða um
mikilvægi þess að vera „nútímalegur“ eða
„framsækinn“.
Spurningar til íhugunar
Í tilefni af öllu framanrituðu vakna upp
alvarleg álitaefni: Hvernig fer fyrir þjóð sem
stendur frammi fyrir því að hún fær litlu eða
engu ráðið um hvernig málum hennar er
stjórnað? Hvers vegna ætti slík þjóð að sýna
stjórnmálum og lýðræði nokkurn áhuga?
Hvernig getur þjóð, sem ekki stjórnar eigin
málum, tryggt það að valdhafar svari til
ábyrgðar gagnvart henni? Og hvernig getur
þjóð í þeirri stöðu tryggt að lögin taki jafnt
til allra og að menn séu ekki sviptir mann-
réttindum ef þau réttindi eru talin ógna hags-
munum ráðandi afla? Hvernig getur valdalaus
þjóð varið hagsmuni sína, tilveru og réttindi?
Samantekt og lokaorð
Sagan sýnir að mönnum hefur reynst auð-
veldara að afsala sér frelsi sínu en að öðlast
frelsi og að það er auðveldara að glata
lýðræðinu en að koma því á fót. Lýðræðið er
vissulega ekki skilvirkasta stjórnarfyrirkomulag
sem völ er á og dæmin sanna að enginn
skortur er á „vitringum“ sem telja sig þess
umkomna að „hafa vit fyrir“ almenningi.
Hættur einræðis og alræðis eru ætíð skammt
undan. Til að halda aftur af þeim sem ásælast
völd valdanna vegna eru augljósir almanna-
hagsmunir tengdir því að sem flestir borgarar
taki þátt í lýðræðinu með hugsun sinni,
tjáningu, orðavali og framkomu. Afsali menn
sér ábyrgð að þessu leyti er þess skammt að
bíða að lýðræðið hrynji til grunna.21 Erum við
Íslendingar svo illa staddir í vitsmunalegu
tilliti að við getum ekki axlað ábyrgð á
lýðræðislegum skyldum okkar og þar með
sjálf stjórnað eigin málum? Lýðræðið tryggir
ekki farsæla lausn í öllum tilvikum. Það
útilokar ekki að kjörnir fulltrúar taki ranga
stefnu eða að þeim mistakist. En það gefur
tækifæri endurskoðunar og leiðréttingar.
Í stjórnmálum og lagasetningu, rétt eins
og í daglegu lífi er aðhald og málefnaleg
gagnrýni nauðsynleg forsenda framfara og
farsældar.22 Það leysir því engan vanda að
afsala sér sjálfsforsjá og sjálfsábyrgð. Þeir sem
kasta vilja frá sér þeirri ábyrgð vísa sumir til
þess að við þurfum engar áhyggjur að hafa
meðan stjórnað sé með lögum. Í því samhengi
má minna á að ein skilvirkasta leiðin til að
afnema réttarríkið er að gera það með lögum
og lagaframkvæmd, þannig að ekkert standi
eftir af ríki réttarins annað en skelin - og
ásýndin - ein. Saga alræðisríkja á 20. öld sýnir
að slíkur veruleiki er ekki fjarlægur eða óraun-
verulegur. Í Sovétríkjum Stalíns og Þýskalandi
Hitlers geymdu stjórnarskrár fögur fyrirheit
sem allir máttu vita að ekkert var að marka.
Slíkt réttarumhverfi býður heim því sem á
vondri íslensku má kenna við distópíu, þar
sem allt er eins slæmt og það getur orðið.
Mannleg reynsla bendir til þess að hringja
beri öllum viðvörunarbjöllum þegar
fyrirmyndarríkið (útópían / staðleysan) er
sagt vera handan við hornið, því í kjölfar slíks
málflutnings fylgir iðulega krafa um að valtað
sé yfir menn - og þjóðir - með vísan til háleitra
hugsjóna, sem sagðar eru svo göfugar að
þær gangi framar orðum á blaði, þ.m.t. lands-
rétti, þjóðarétti og jafnvel stjórnarskrám.
Frammi fyrir þessu hefur lýðræðislegt aðhald
enn hlutverki að gegna – og þar með hver
einasti maður sem vettlingi getur valdið. Sú
grein sem hér birtist er aðeins lítið innlegg í
þá umræðu.
Höfundur er héraðsdómari.