Þjóðmál - 01.03.2020, Side 86

84 ÞJÓÐMÁL Vor 2020
Fátt tákngerir þann nýja veruleika sem
Evrópa var að stíga inn í betur en ímynd
óbreytta hermannsins, sem rís upp úr
skotgröfum fyrri heimsstyrjaldar í áhlaupi að
víggirtri varnarstöðu óvinarins, sem fyrir fram
var dæmt til að mistakast. Þá hernaðartækni
kallaði Foch marskálkur að „narta“ í vígstöðu
andstæðingsins. Charles de Gaulle, þá
liðsforingi í franska fótgönguliðinu, minntist
þess enda að stríðið hefði ekki verið neitt í
líkindum við það sem hann hafði ímyndað
sér: hugrekki og mannkostir skiptu engu í
þessum nýja heimi vélbyssunnar og sinneps-
gassins. Tímarnir höfðu breyst frá því að þeir
sem hneigðust til rómantisma höfðu talið
ákjósanlegt að berjast og deyja fyrir göfugan
málstað, líkt og Byron lávarður, sem féll í
frelsisstríði Grikkja gegn Ottómönum.
Vígvöllurinn við ána Somme, þar sem ein
milljón manna lést eða særðist, virtist standa
sem eins konar táknmynd um endalok
evrópskrar siðmenningar.
Erfitt reyndist að endurreisa frjálslynda
samfélagið eftir endalok fyrri heimsstyrjaldar,
sem varð þess í stað fljótlega kreppunni miklu
að bráð. Ofan á átök þjóðríkjanna bættust
nú hugmyndafræðileg átök frjálslyndrar
samfélagsgerðar vestrænu lýðræðisríkjanna
og fasismans og kommúnismans. Valdataka
þjóðernissósíalista í Þýskalandi árið 1932
virtist benda til þess að framtíðin tilheyrði
hinum síðarnefndu. Í Sovétríkjunum treysti
Stalín valdastöðu sína eftir dauða Leníns með
hreinsunum sem kostuðu milljónir manna lífið.
Bretland vildi helst ekki þurfa að blandast inn
í hríðversnandi ástand á meginlandi Evrópu.
Í Frakklandi ríkti hálfgert umsátursástand
í skugga missættis kaþólikka og lýðveldis-
sinna, sem torveldaði viðbrögð við brotum
Þjóðverja á skilmálum friðarsamkomulagsins.
Á sama tíma tryggðu frekari framfarir í iðnaði,
tækni og vísindum að seinni heimsstyrjöldin
yrði enn blóðugri en sú fyrri.
Byltingin gegn þjóðríkinu
og vestrænni menningu
Það samfélagsmódel sem varð ofan á í
Vestur-Evrópu eftir stríð byggðist á þjóðríkinu,
blönduðu hagkerfi og uppbyggingu öflugs
velferðarkerfis. Vaxandi velmegun einkenndi
fyrstu tvo áratugina eftir stríð og í flestum
ríkjum vestan járntjaldsins voru eftirstríðsárin
tími mikils hagvaxtar og lítillar verðbólgu.
Félagslegt traust innan ramma þjóðríkisins
auðveldaði sátt um kaup og kjör og tryggði
næga fjárfestingu til að viðhalda batnandi
lífskjörum. Þegar komið var fram á miðjan
sjöunda áratuginn fór þó að bera á ókyrrð
á vinnumarkaði og undir yfirborðinu mátti
greina hræringar, sem áttu eftir að sameinast
í einni samfelldri uppreisn gegn ríkjandi
þjóðskipulagi. Hér skal aðeins nefna þrjár
þeirra: í fyrsta lagi var stúdentabyltingin;
í öðru lagi réttindabarátta blökkumanna í
Bandaríkjunum; og í þriðja lagi vaxandi áhrif
póstmódernískrar heimspeki og afbyggingar-
skilaboða hennar. Að baki þessum fyrirbærum
mátti í mismunandi ríkum mæli greina
skugga Marx, endalok nýlendustefnunnar og
hugmyndafræðileg átök kalda stríðsins.
Stúdentabyltingin, sem braust upp á yfirborðið
árið 1968 og breiddist hratt út um Vesturlönd,
einkenndist umfram allt af andspyrnu gegn
ríkjandi þjóðskipulagi, þó að þátttakendurnir
virtust ekki alltaf alveg vissir hvers vegna
eða í þágu hvers. Fyrir suma snerist byltingin
aðallega um að vera á móti menningu og
gildum eldri kynslóðarinnar. Aðalskotspónninn
var þó markaðshagkerfið, borgarastéttin,
neyslusamfélagið og hvers kyns yfirvald.
Margir voru þó líka andvígir Sovétríkjunum
og fylgdu Maó formanni og menningar-
byltingu hans eða Fídel Kastró að málum. Í
þeirri afstöðu birtist einn af meginstraumum
hugmyndafræði stúdentabyltingarinnar,
sem var eins konar þriðjaheimshyggja – eða
Bandung-andi – samstaða með sjálfstæðis-
baráttu undirokaðra þjóða gegn heimsvalda-
og nýlendustefnu samfélags vestrænu
borgarastéttarinnar eins og hún var talin
birtast í stríðinu í Víetnam.