Saga - 2015, Blaðsíða 130

keyser (1803–1864) en fyrstur til að skilgreina hugtökin sagnfesta (þ.
Freiprosa) og bókfesta (þ. Buchprosa) varð þýski fræðimaðurinn
Andreas Heusler (1865–1940) sem var ötull fylgismaður fyrrnefndu
kenningarinnar. Hún fól í sér að miðaldasögurnar væru raunsannar
frásagnir af raunverulegum atburðum sem hefðu varðveist nokkurn
veginn óbrenglaðar frá orði til orðs í munnlegri geymd uns þær
voru loks festar á bókfell. Þannig voru sögurnar taldar vera áreiðan-
legar sagnfræðilegar heimildir um þá atburði sem þær lýsa, en sú
ályktun leiðir raunar alls ekki af forsendunni.10 Það er ekki laust við
að enn eimi eftir af slíkum lestri á sögunum, ekki síst meðal almenn-
ings sem vill sína Grettis sögu sanna og engar refjar, að minnsta
kosti ef frá eru talin tröllin.11
Bókfestukenninguna má rekja aftur til konrads Maurer (1823–
1902) en helstu forvígismenn hennar á Íslandi voru Björn M. Ólsen
(1850–1919), Sigurður Nordal (1886–1974) og einar Ól. Sveinsson
(1899–1984), sem einnig hafa verið kenndir við hinn svonefnda
Íslenska skóla sem leiddi beint af bókfestukenningunni. Af yngri og
róttækari kynslóð bókfestumanna má nefna Hermann Pálsson
(1921–2002). Ólíkt sagnfestunni reiknaði bókfestukenningin með því
að sögurnar væru skáldverk einstakra höfunda sem frumsamin
væru af (mis)miklu listfengi, líkt og þegar nútímahöfundur ritar
skáldsögu. Þar sem þær væru ekki nema að litlu leyti byggðar á arf-
sögnum, að talið var, væri ekki hægt að ganga að því vísu að nokk -
uð satt væri í sögunum. Segja má að vinsældir bókfestukenningar-
innar hafi haldist nokkurn veginn frá 1940 til um 1970. Hún skilaði
sér þó seint til sagnfræðinga en hafði þá þau áhrif að sögurnar urðu
ótækar sem sagnfræðilegar heimildir. Gunnar karlsson bendir á, í
bók sinni, að þær hefðu eftir sem áður getað nýst sagnfræðingum
sem heimildir hefðu þeir aðeins kunnað að nota þær sem leifar.12
Um það snýst raunar nýbókfestan eins og nánar verður rætt hér á
eftir.
arngrímur vídalín128
10 Frásögn sem hefði varðveist óbrengluð í 300 ár geymdi eftir sem áður eina hlið
flókins veruleika og hún væri því varasöm sem sagnfræðileg heimild um
annað en það sem ekki er hægt að deila um.
11 Sagnfestumönnum var töluvert í nöp við hvers kyns handanheimsverur og
yfirnáttúruleg fyrirbrigði í textunum, líkt og Gunnar bendir á í bók sinni.
Þannig sleppti Bogi Melsteð til dæmis Fróðárundrum úr greiningu sinni á
eyrbyggja sögu. Sjá Gunnar karlsson, Inngangur að miðöldum, bls. 143.
12 Gunnar karlsson, Inngangur að miðöldum, bls. 146.
Saga haust 2015 umbrot.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 26.11.2015 11:00 Page 128