Saga - 2015, Blaðsíða 158

Mismunandi sagnritun um Hans Jónatan í tveimur
löndum og aðkoma mín að sögu hans
Móðurætt mín er úr hreppunum í suðurhluta Suður-Múlasýslu, síðan um
1800 frá Berufirði, Djúpavogi og Hamarsfirði. Þar var ég forvitinn strákur í
sveit 1949–1950 hjá móðurbróður mínum, Björgvini Gíslasyni (1910–1971),
að krossgerði á Berufjarðarströnd, sem tekið hafði við jörðinni af föður sín-
um, Gísla Sigurðssyni (1876–1937), fróðum kennara og höfundi. Ég spurði
Björgvin margs og sjaldan stóð á svörum. M.a. fékk ég að vita um múlattann
Hans Jónatan sem hefði komið frá vestur-Indíum til Íslands, með viðkomu
í kaupmannahöfn, runnið inn í íslenskt samfélag og þótt mikill sæmdar -
maður sem mikill ættbogi væri kominn frá. Hann hefði kvænst móðursystur
langömmu minnar, Guðfinnu Malmquist, og því væru allir afkomendur
hans fjarskyldir okkur.28
Það var um 1960 að ég fékk að heyra meira um Hans Jónatan. Jón
Þórðar son prentari (1890–1982) var kvæntur Jóhönnu Lúðvíksdóttur (Lúð -
víkssonar að karlsstöðum) en Jón var tvímenningur við fyrrnefndan afa
minn, Gísla. Jón hafði gert sér ferð til kaupmannahafnar til að fræðast um
Hans Jónatan og fundið fæðingarstað hans og skírnarvottorð frá 1784. Hann
skoraði á mig að athuga málið betur. ekki varð úr slíkri athugun.29
Merkilegt við alla sagnaritun um Hans Jónatan lengi vel er að saga hans
fyrir dómstóli í kaupmannahöfn 1802, þar sem hann var dæmdur þræll, var
lengi mikið deiluefni í danskri réttarfarssögu en virðist hafa verið með öllu
óþekkt hér á landi. Ljóst er að Hans Jónatan hefur þagað um dóminn, sem
felldur var yfir honum í kaupmannahöfn 1802 og það hafa aðrir einnig gert,
fólk sem hlýtur að hafa þekkt öll málsatvik einnig, t.d. Jens Larsen Busch,
eigandi verslunarinnar á Djúpavogi, og Jón Stefánsson, verslunarstjóri hans
þar, sem og voldugir menn í danska sjóhernum sem sennilega hafa fengið
Busch til að taka Hans í þjónustu sína.
Af sömu ástæðu var 25 ára Íslandsdvöl hans sem frjáls manns, 1802–
1827, með öllu óþekkt í Danmörku þótt hún væri vel þekkt á Íslandi.
Tenging danskrar og íslenskrar sagnfræði var þannig engin í þessu máli.
Það var fyrst árið 2000 sem þessari tengingu var komið á en þá var ég stadd-
ur í kaupmannahöfn. Að morgni 7. júní hlustaði ég í danska útvarpinu á
frásögn konu að nafni Inge Merite Blomquist. Hún skýrði í erindi sínu frá
örlögum danskra þræla, einkum réttarhöldunum yfir Hans Jónatan 1802
þegar hann var dæmdur þræll. Aðalheimild hennar var grein lögfræðipró-
fessorsins og réttarfarssérfræðingsins knuds Waaben frá 196430 en þar skil-
gísli gunnarsson156
28 einar Jónsson, Ættir Austfirðinga 1–9.
29 Sonur Hans Jónatans, Lúðvík Stefán, faðir Lúðvíks bónda á karlsstöðum, sem
síðar verður fjallað um, var kvæntur Önnu Maríu Malmquist, systur Guðfinnu.
30 knud Waaben, „A.C. Ørsted og negerslaverne í københavn“, bls. 321–343.
Saga haust 2015 umbrot.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 26.11.2015 11:00 Page 156