Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 9

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
1110
Lykilhugtök:
Réttarsaga; þjóðaréttur; hugmyndasaga.

Útdráttur:
Í þessari grein leitast höfundur við að útskýra meginefni í sögulegri þróun
þjóðaréttarins frá sjónarhorni þess hvernig réttarsviðið virðist hafa þróast sem
samleikur eðlisréttar og mannasetninga, sbr. hugtak rómarréttar um ius gentium,
sem síðan tók á sig ýmsar myndir allt frá miðöldum og fram til þess að eiginlegur
þjóðaréttur kemur til sögunnar á 17. öld og síðan í gegnum frekari þróun
þjóðaréttar fram á 20. öld. Eins og stutt grein af þessu tagi býður helst upp á þá
er hér farin sú leið að stikla á stóru, meðal annars í gegnum ágrip af persónusögu
ýmissa helstu fræðimanna þjóðaréttarins á þessari vegferð í gegnum söguna. Á
meðal helstu fræðimanna þjóðaréttar liðins tíma sem hér er vikið að eru þeir
Grótíus, Vitoria, Suárez, Gentili, Pufendorf, Wolff og Vattel, en einnig að síðari
tíma mönnum á borð við Oppenheim, Kelsen og Lauterpacht. Þá er hér
jafnframt reynt að gera nokkra grein fyrir áhrifum kunnra heimspekinga á borð
við Hobbes, Rousseau, Kant og Hegel á þróun hugmynda um þjóðarétt. Helsta
niðurstaða höfundar er einkum sú að þjóðaréttur, eða fyrrum ius gentium, virðist
jafnan hafa leitað þess jafnvægis á milli eðlisréttar og mannasetninga sem aldarfar
sérhvers tíma hefur gert ákall um.

Keywords:
Legal history; international law; ideology.

Abstract:
In this article the author is attempting to explain major issues in the historical
development of public international law from the perspective of how that field
of law seems to have developed as interplay of natural law and man made law, as
is exhibited in the roman law concept of ius gentium, that later on underwent
certain development from the middle ages and until emergence of public
international law in the 17th century and later on through further development
towards the 20th century. As a brief article of this kind can only sustain so much
the path taken here is to provide an overview by intertwining the major
development with the personal biography of some of the foremost scholars of
public international law in the past. Among those scolars being addressed in this
context are Grotius, de Vitoria, Suárez, Gentili, Pufendorf, Wolff, de Vattel, but
also more contemporary scholars such as Oppenheim, Kelsen and Lauterpacht.
Also, some contributions of certain major philosophers to public international
law are addressed such as by Hobbes, Rousseau, Kant and Hegel. The main
conclusion of this author is that public international law, or in the past ius gentium,
seems to seek some sort of a balance between ideas of natural law and man made
law, adapting to the quest in each era in time.
1 Inngangur
Öll fyrirbæri eiga sér forsögu og það gildir einnig um það sérsvið lögfræðinnar
sem við köllum þjóðarétt. Nú til dags lítum við gjarnan þannig á að til þjóðaréttar
teljist þær réttarreglur sem viðurkennt er að gildi með bindandi hætti í lögskiptum
ríkja eða annarra þjóðaréttaraðila á milliríkjagrundvelli.1 Þessi sýn á þjóðarétt er
þó í megindráttum afar ný af nálinni og endurspeglar einkum hugmyndir manna
um réttarsviðið sem eiga rætur sínar að rekja til 19. og 20. aldar. Samkvæmt þeirri
nálgun myndum við líka almennt staðhæfa að hornsteinar þjóðaréttarins séu enn
sem komið er hin formlega jafnsettu fullvalda ríki og að þjóðaréttur sé þá þær
gildandi reglur fyrir samskipti ríkjanna sem þau teljast hafa komið sér saman um
eða fallist á, þá einkum með þjóðréttarsamningum eða með tilurð
þjóðaréttarvenja. Sé aftur á móti farið lengra aftur í aldir hefði framangreind
nálgun í anda vildarréttar (pósitífisma) á einhvers konar þjóðarétt þótt afar
framandi og sá raunar ekki stað fyrr en á 18. öld. Þannig höfðu til dæmis
miðaldamenn í Evrópu almennt ekki mótað með sér hugmyndir um fullvalda
þjóðríki í þessum skilningi og hin merkustu lög sem þóttu gilda um samskipti
manna og þá einnig á milli ólíkra þjóða í álfunni voru af meiði eðlisréttar
(náttúruréttar) sem þótti leiða af óyggjandi röklögmálum náttúrunnar og eðli
manna.
Til að skilja betur þjóðarétt og þróun hans til þess að verða það sérstaka
réttarkerfi sem hann er í dag er því gagnlegt að velta fyrir sér spurningum um það
hvaðan þjóðaréttur kom og hvernig það gerðist í stórum dráttum. Sú saga er bæði
löng og margslungin og í grein af þessu tagi verður því aðeins stiklað á stóru
varðandi það sem greinarhöfundur telur standa upp úr í því sambandi. Hér
verður því eðli máls samkvæmt ekki gerð tilraun til þess að gera sögu
þjóðaréttarins sem slíks viðhlítandi skil, þ.e. hvað varðar þróun ólíkra efnisreglna
eða stofnana á mismunandi sviðum réttarins, heldur verður hér aðeins leitast við
að útskýra nokkra helstu leiðarsteina í hugmyndafræðilegri þróunarsögu
þjóðaréttar. Þar virðist að mati þess sem þetta ritar standa upp úr hvernig
einhvers konar reglur sem leiddu til þjóðaréttar, eða ius gentium, virðast hafa þróast
í átt til þess að verða sérstakt réttarkerfi samhliða viðteknum eðlisrétti, vex síðan
ásmegin með eflingu eiginlegra þjóðríkja í nútímaskilningi frá og með 17. öld og
verður síðan stig af stigi æ frekar að mestu bundið við vildarrétt frá og með 18.
og þó einkum 19. öld, en tekur síðan aftur nokkuð mið af skipbroti svo
afdráttarlausra áherslna á vildarrétt í þjóðarétti frá og með 20. öld.
Segja má að fræðilegt framlag greinarinnar hljóti öðru fremur að felast í því
að reynt er að varpa nokkru ljósi á þennan samleik ius gentium og eðlisréttar í
sögulegu samhengi og hvernig sú hugmyndasaga fléttast einnig saman við
persónusögu þeirra merku einstaklinga sem sjónum verður hér sérstaklega beint

1 Björg Thorarensen og Pétur Dam Leifsson, Þjóðaréttur (Bókaútgáfan Codex 2011) bls. 17.