Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 11

Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 11
Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson 1312 að.2 Ekki hefur áður verið fjallað um viðlíka efni á íslensku.3 Við þessa söguskoðun verður jafnframt að hafa í huga að á síðari tímum hafa komið fram gagnrýnni nálganir á söguna.4 Þessari gagnrýni verður leitast við að halda einnig til haga í greininni en ekki er þó meðvituð ætlun mín að rekja þessa sögu undir tilteknu kenningarsjónarhorni. Ber ég sem kennari ekki síst þá von í brjósti að lesendur kunni í gegnum slíkt greinarkorn að öðlast frekari innsýn í sögu þjóðaréttarins og sumir fái jafnvel áhuga á því að kafa dýpra í efnið en áður. En þar sem því sleppir að fólk muni í öllu falli hafa af lestrinum nokkra skemmtun. En um allt slíkt verður víst hver að dæma um fyrir sig og við höldum þá nú af stað til móts við söguna. 2 Hugmyndir um einhvers konar alþjóðalög fyrir tíma þjóðaréttar Ekki er unnt að staðhæfa hvenær fyrst sér stað í siðmenningu mannkyns vísi að því sem við getum á einhvern hátt samsamað því sem við nú þekkjum sem þjóðarétt. Þó er vitað að leiðtogar fornþjóða, til dæmis Súmerar sem uppi voru um 4000 fyrir Krist, leituðust við að gera samninga sín á milli um ýmis efni. Elsti heillegi samningur af þessu tagi er talinn hafa verið gerður á milli Forn-Egypta og Hittíta á 13. öld fyrir Kristsburð.5 Á dögum Forn-Grikkja á 4. öld fyrir Krist er svo lagður hornsteinn að vestrænni menningu og til verða kunnuglegar hugmyndir um réttlæti og sammannlegt siðferði. Þar fór fremstur í flokki Aristóteles (385–323 fyrir Krist) sem skilgreindi manninn sem samfélagsveru í eðli sínu.6 Af því leiddu síðan frekari hugmyndir um tiltekinn óbreytanlegan eðlisrétt varðandi helstu gildi í samskiptum manna sem voru síðan þróaðar frekar áfram af Stóumönnum á 3. öld fyrir Krist og bárust svo þaðan til hugsuða Rómverja á dögum Cicero sem var uppi á öldinni fyrir Kristsburð.7 2 Alltaf má deila um hvaða einstaklinga á að leggja áherslu á í slíkri sögu. Segja má að flestir helstu fræðimenn í sögu þjóðaréttar hafi þar valið sig nokkuð sjálfir en aðra ber á góma með hliðsjón af áherslum höfundar. Ljóst er að sögusviðið hér er einkum Evrópa og nágrenni þaðan sem þjóðaréttur á ótvírætt rætur sínar að rekja en merkileg saga átti sér þó einnig stað í Asíu, síðar Suður-Ameríku og loks Afríku, sem hér verður ekki gerð skil. 3 Sjá þó grein mína og Helga Áss Grétarssonar „Húgó Grótíus — lærifaðir þjóðaréttar — æviágrip og helstu hugmyndir”, í Björg Thorarensen o.fl. (ritstj.), Páll Sigurðsson sjötugur 16. ágúst 2014 (Codex 2014) bls. 295–307. 4 Þá til dæmis með áherslu á þróun þjóðaréttar sem afleiðingu af stigvaxandi uppgangi hugmynda af meiði frjálslyndis og einstaklingshyggju í hinum vestræna heimi eða þá sem afurð sem orðið hefur til í órofa tengslum við nýlendustefnu Evrópumanna á fyrri öldum. Sjá til dæmis Martti Koskenniemi, From Apology to Utopia (Cambridge University Press 2005) einkum bls. 71–155 og Antony Anghie, Imperialism, Sovereignty and the Making of International Law (Cambridge University Press 2004) einkum bls. 13–48. 5 Sjá ágætt yfirlit um þetta o.fl. í Stephen C. Neff, Justice Among Nations: A History of Internaional Law (Harvard University Press 2014) bls. 13–14 og 36. 6 Bryan Magee, Saga heimspekinnar (Mál og menning 1998) bls. 39. 7 Gunnar Skirbekk og Nils Gilje, Heimspekisaga (Háskólaútgáfan 2008) bls. 139. Segja má að í réttarskipan Rómarréttar hafi orðið til fyrsti vísir að þeim samleik hugmyndanna sem æ síðan hefur einkennt þróun þjóðaréttar. Annars vegar gerðu hinir praktísku Rómverjar í réttarkerfi sínu ráð fyrir hinum óbreytanlega eðlisrétti (ius naturale) sem leiddi af lögmálum náttúrunnar og hafði verið litið til sem hinna æðstu laga allt frá dögum Forn-Grikkja og Stóumanna.8 Hins vegar gerðu Rómverjar sér grein fyrir því að þær grundvallarreglur fjölluðu þó ekki um öll þau hagnýtu álitaefni sem máli skiptu í sífellt margbrotnara samfélagi og þess vegna varð einnig að viðurkenna aðrar reglur sem leiddu af sérstöku eðli mannsins í náttúrunni og stóðu skör lægra en eðlisréttur. Þessar „manngerðu“ reglur til fyllingar hinum óumbreytanlega eðlisrétti skiptust síðan upp í ýmsa flokka í regluverki Rómverja. En þær reglur sem töldust hafa almennt gildi að lágmarki, þar á meðal í lögskiptum Rómverja við annarra þjóða fólk, nefndust ius gentium.9 Rómverjar höfðu því engar hugmyndir um þjóðarétt í nútímaskilningi en í samskiptum við annarra þjóða menn gilti eðlisréttur og þar sem honum sleppti reglur af meiði ius gentium. Má segja að þessar tvær af helstu réttarheimildum í Rómarrétti, eðlisréttur og ius gentium, hafi síðar í breyttri mynd lagt grunninn að því sem urðu hugmyndir um eðlisrétt og vildarrétt í þjóðarétti. Það sem þó setti strik í reikninginn er að Rómarréttur féll í gleymskunnar dá á hinum myrku ármiðöldum í Evrópu en varð svo að segja enduruppgötvaður sem fyrirmynd frá og með 11. öld.10 Í Evrópu hámiðalda var það annars öðru fremur þrennt sem hafði mest vægi í samfélagi álfunnar, a.m.k. í því samhengi sem hér skiptir máli: Í fyrsta lagi var það Páfavaldið í Vatíkaninu í Róm. Í öðru lagi var það Hið heilaga rómverska ríki keisarans sem hafði sérstaka stöðu á meðal konunga í álfunni. Í þriðja lagi var það síðan hinn óbreytanlegi eðlisréttur sem allir töldust vera bundnir af, konungar og geistlegir menn sem og aðrir, en aftur á móti var enn ekkert réttarkerfi til sem fjallaði að öðru leyti um samskipti ríkja sem slíkra.11 Fylgdi því mikið vald á þessum tímum að kunna góð skil á eðlisrétti og sú þekking lá einkum fyrir hjá reglum kirkjunnar á 13. öld með Dóminíkanann Tómas frá Akvínó (1225–1274) fremstan í flokki. Sem trúmaður, en jafnframt lærður í fræðum Aristótelesar um manninn, byggði Tómas á því að það grundvallarlögmál eðlisréttar að göfga dyggðir en forðast hið illa væri mönnum eðlislægt. En til að draga réttar ályktanir í því samhengi þyrfti þó að virkja mannlega skynsemi til að greina lögmálin sem hvorki lytu guðlegum vilja né væru skráð í hjörtu manna. 8 Hugmyndin um tvískiptingu laganna á milli eðlisréttar og mannasetninga sem stæðu skör lægra var þó einnig til svo snemma sem hjá Forn-Grikkjum og Stóumönnum, sbr. Neff (n 5) bls. 42. 9 Slíkar reglur sem giltu aðeins í innbyrðis lögskiptum Rómverja nefndust ius civile, en ius gentium reglur höfðu almennara gildi og þar á meðal í lögskiptum við útlendinga, sbr. Paul du Plessis, Roman Law (Oxford University Press 2010) bls. 88. 10 O.F. Robinson, T.D. Fergus og W.M. Gordon, European Legal History: Sources and Institutions (Butterworths 2000) bls. 23–25. 11 Neff (n 5) bls. 52. Erfitt er að útskýra stöðu keisarans og páfaveldisins á þessum tíma en líking felst e.t.v. í því að keisarinn hafi þá sumpartinn verið líkt og Evrópusambandið og páfaveldið sem Sameinuðu þjóðirnar í nútíma.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168
Blaðsíða 169
Blaðsíða 170
Blaðsíða 171
Blaðsíða 172
Blaðsíða 173
Blaðsíða 174
Blaðsíða 175
Blaðsíða 176
Blaðsíða 177
Blaðsíða 178
Blaðsíða 179
Blaðsíða 180
Blaðsíða 181
Blaðsíða 182
Blaðsíða 183
Blaðsíða 184
Blaðsíða 185
Blaðsíða 186
Blaðsíða 187
Blaðsíða 188
Blaðsíða 189
Blaðsíða 190
Blaðsíða 191
Blaðsíða 192
Blaðsíða 193
Blaðsíða 194
Blaðsíða 195
Blaðsíða 196
Blaðsíða 197
Blaðsíða 198
Blaðsíða 199
Blaðsíða 200
Blaðsíða 201
Blaðsíða 202
Blaðsíða 203
Blaðsíða 204
Blaðsíða 205
Blaðsíða 206
Blaðsíða 207
Blaðsíða 208
Blaðsíða 209
Blaðsíða 210
Blaðsíða 211
Blaðsíða 212
Blaðsíða 213
Blaðsíða 214
Blaðsíða 215
Blaðsíða 216
Blaðsíða 217
Blaðsíða 218
Blaðsíða 219
Blaðsíða 220
Blaðsíða 221
Blaðsíða 222
Blaðsíða 223
Blaðsíða 224

x

Helga Law Journal

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Helga Law Journal
https://timarit.is/publication/1677

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.