Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 11

Helga Law Journal - 01.01.2021, Síða 11
Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson 1312 að.2 Ekki hefur áður verið fjallað um viðlíka efni á íslensku.3 Við þessa söguskoðun verður jafnframt að hafa í huga að á síðari tímum hafa komið fram gagnrýnni nálganir á söguna.4 Þessari gagnrýni verður leitast við að halda einnig til haga í greininni en ekki er þó meðvituð ætlun mín að rekja þessa sögu undir tilteknu kenningarsjónarhorni. Ber ég sem kennari ekki síst þá von í brjósti að lesendur kunni í gegnum slíkt greinarkorn að öðlast frekari innsýn í sögu þjóðaréttarins og sumir fái jafnvel áhuga á því að kafa dýpra í efnið en áður. En þar sem því sleppir að fólk muni í öllu falli hafa af lestrinum nokkra skemmtun. En um allt slíkt verður víst hver að dæma um fyrir sig og við höldum þá nú af stað til móts við söguna. 2 Hugmyndir um einhvers konar alþjóðalög fyrir tíma þjóðaréttar Ekki er unnt að staðhæfa hvenær fyrst sér stað í siðmenningu mannkyns vísi að því sem við getum á einhvern hátt samsamað því sem við nú þekkjum sem þjóðarétt. Þó er vitað að leiðtogar fornþjóða, til dæmis Súmerar sem uppi voru um 4000 fyrir Krist, leituðust við að gera samninga sín á milli um ýmis efni. Elsti heillegi samningur af þessu tagi er talinn hafa verið gerður á milli Forn-Egypta og Hittíta á 13. öld fyrir Kristsburð.5 Á dögum Forn-Grikkja á 4. öld fyrir Krist er svo lagður hornsteinn að vestrænni menningu og til verða kunnuglegar hugmyndir um réttlæti og sammannlegt siðferði. Þar fór fremstur í flokki Aristóteles (385–323 fyrir Krist) sem skilgreindi manninn sem samfélagsveru í eðli sínu.6 Af því leiddu síðan frekari hugmyndir um tiltekinn óbreytanlegan eðlisrétt varðandi helstu gildi í samskiptum manna sem voru síðan þróaðar frekar áfram af Stóumönnum á 3. öld fyrir Krist og bárust svo þaðan til hugsuða Rómverja á dögum Cicero sem var uppi á öldinni fyrir Kristsburð.7 2 Alltaf má deila um hvaða einstaklinga á að leggja áherslu á í slíkri sögu. Segja má að flestir helstu fræðimenn í sögu þjóðaréttar hafi þar valið sig nokkuð sjálfir en aðra ber á góma með hliðsjón af áherslum höfundar. Ljóst er að sögusviðið hér er einkum Evrópa og nágrenni þaðan sem þjóðaréttur á ótvírætt rætur sínar að rekja en merkileg saga átti sér þó einnig stað í Asíu, síðar Suður-Ameríku og loks Afríku, sem hér verður ekki gerð skil. 3 Sjá þó grein mína og Helga Áss Grétarssonar „Húgó Grótíus — lærifaðir þjóðaréttar — æviágrip og helstu hugmyndir”, í Björg Thorarensen o.fl. (ritstj.), Páll Sigurðsson sjötugur 16. ágúst 2014 (Codex 2014) bls. 295–307. 4 Þá til dæmis með áherslu á þróun þjóðaréttar sem afleiðingu af stigvaxandi uppgangi hugmynda af meiði frjálslyndis og einstaklingshyggju í hinum vestræna heimi eða þá sem afurð sem orðið hefur til í órofa tengslum við nýlendustefnu Evrópumanna á fyrri öldum. Sjá til dæmis Martti Koskenniemi, From Apology to Utopia (Cambridge University Press 2005) einkum bls. 71–155 og Antony Anghie, Imperialism, Sovereignty and the Making of International Law (Cambridge University Press 2004) einkum bls. 13–48. 5 Sjá ágætt yfirlit um þetta o.fl. í Stephen C. Neff, Justice Among Nations: A History of Internaional Law (Harvard University Press 2014) bls. 13–14 og 36. 6 Bryan Magee, Saga heimspekinnar (Mál og menning 1998) bls. 39. 7 Gunnar Skirbekk og Nils Gilje, Heimspekisaga (Háskólaútgáfan 2008) bls. 139. Segja má að í réttarskipan Rómarréttar hafi orðið til fyrsti vísir að þeim samleik hugmyndanna sem æ síðan hefur einkennt þróun þjóðaréttar. Annars vegar gerðu hinir praktísku Rómverjar í réttarkerfi sínu ráð fyrir hinum óbreytanlega eðlisrétti (ius naturale) sem leiddi af lögmálum náttúrunnar og hafði verið litið til sem hinna æðstu laga allt frá dögum Forn-Grikkja og Stóumanna.8 Hins vegar gerðu Rómverjar sér grein fyrir því að þær grundvallarreglur fjölluðu þó ekki um öll þau hagnýtu álitaefni sem máli skiptu í sífellt margbrotnara samfélagi og þess vegna varð einnig að viðurkenna aðrar reglur sem leiddu af sérstöku eðli mannsins í náttúrunni og stóðu skör lægra en eðlisréttur. Þessar „manngerðu“ reglur til fyllingar hinum óumbreytanlega eðlisrétti skiptust síðan upp í ýmsa flokka í regluverki Rómverja. En þær reglur sem töldust hafa almennt gildi að lágmarki, þar á meðal í lögskiptum Rómverja við annarra þjóða fólk, nefndust ius gentium.9 Rómverjar höfðu því engar hugmyndir um þjóðarétt í nútímaskilningi en í samskiptum við annarra þjóða menn gilti eðlisréttur og þar sem honum sleppti reglur af meiði ius gentium. Má segja að þessar tvær af helstu réttarheimildum í Rómarrétti, eðlisréttur og ius gentium, hafi síðar í breyttri mynd lagt grunninn að því sem urðu hugmyndir um eðlisrétt og vildarrétt í þjóðarétti. Það sem þó setti strik í reikninginn er að Rómarréttur féll í gleymskunnar dá á hinum myrku ármiðöldum í Evrópu en varð svo að segja enduruppgötvaður sem fyrirmynd frá og með 11. öld.10 Í Evrópu hámiðalda var það annars öðru fremur þrennt sem hafði mest vægi í samfélagi álfunnar, a.m.k. í því samhengi sem hér skiptir máli: Í fyrsta lagi var það Páfavaldið í Vatíkaninu í Róm. Í öðru lagi var það Hið heilaga rómverska ríki keisarans sem hafði sérstaka stöðu á meðal konunga í álfunni. Í þriðja lagi var það síðan hinn óbreytanlegi eðlisréttur sem allir töldust vera bundnir af, konungar og geistlegir menn sem og aðrir, en aftur á móti var enn ekkert réttarkerfi til sem fjallaði að öðru leyti um samskipti ríkja sem slíkra.11 Fylgdi því mikið vald á þessum tímum að kunna góð skil á eðlisrétti og sú þekking lá einkum fyrir hjá reglum kirkjunnar á 13. öld með Dóminíkanann Tómas frá Akvínó (1225–1274) fremstan í flokki. Sem trúmaður, en jafnframt lærður í fræðum Aristótelesar um manninn, byggði Tómas á því að það grundvallarlögmál eðlisréttar að göfga dyggðir en forðast hið illa væri mönnum eðlislægt. En til að draga réttar ályktanir í því samhengi þyrfti þó að virkja mannlega skynsemi til að greina lögmálin sem hvorki lytu guðlegum vilja né væru skráð í hjörtu manna. 8 Hugmyndin um tvískiptingu laganna á milli eðlisréttar og mannasetninga sem stæðu skör lægra var þó einnig til svo snemma sem hjá Forn-Grikkjum og Stóumönnum, sbr. Neff (n 5) bls. 42. 9 Slíkar reglur sem giltu aðeins í innbyrðis lögskiptum Rómverja nefndust ius civile, en ius gentium reglur höfðu almennara gildi og þar á meðal í lögskiptum við útlendinga, sbr. Paul du Plessis, Roman Law (Oxford University Press 2010) bls. 88. 10 O.F. Robinson, T.D. Fergus og W.M. Gordon, European Legal History: Sources and Institutions (Butterworths 2000) bls. 23–25. 11 Neff (n 5) bls. 52. Erfitt er að útskýra stöðu keisarans og páfaveldisins á þessum tíma en líking felst e.t.v. í því að keisarinn hafi þá sumpartinn verið líkt og Evrópusambandið og páfaveldið sem Sameinuðu þjóðirnar í nútíma.
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132
Síða 133
Síða 134
Síða 135
Síða 136
Síða 137
Síða 138
Síða 139
Síða 140
Síða 141
Síða 142
Síða 143
Síða 144
Síða 145
Síða 146
Síða 147
Síða 148
Síða 149
Síða 150
Síða 151
Síða 152
Síða 153
Síða 154
Síða 155
Síða 156
Síða 157
Síða 158
Síða 159
Síða 160
Síða 161
Síða 162
Síða 163
Síða 164
Síða 165
Síða 166
Síða 167
Síða 168
Síða 169
Síða 170
Síða 171
Síða 172
Síða 173
Síða 174
Síða 175
Síða 176
Síða 177
Síða 178
Síða 179
Síða 180
Síða 181
Síða 182
Síða 183
Síða 184
Síða 185
Síða 186
Síða 187
Síða 188
Síða 189
Síða 190
Síða 191
Síða 192
Síða 193
Síða 194
Síða 195
Síða 196
Síða 197
Síða 198
Síða 199
Síða 200
Síða 201
Síða 202
Síða 203
Síða 204
Síða 205
Síða 206
Síða 207
Síða 208
Síða 209
Síða 210
Síða 211
Síða 212
Síða 213
Síða 214
Síða 215
Síða 216
Síða 217
Síða 218
Síða 219
Síða 220
Síða 221
Síða 222
Síða 223
Síða 224

x

Helga Law Journal

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Helga Law Journal
https://timarit.is/publication/1677

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.