Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 14

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
1514
Þannig byggðu hin æðstu lög eðlisréttar í mannheimum á röklögmálum
náttúrunnar fremur en á guðlegri forsjón.12
En hvað varð þá um ius gentium sem arfleifð Rómarréttar lagði
miðaldamönnum í Evrópu einnig í té ásamt hugmyndum um eðlisrétt?
Hugmyndin um reglur í anda ius gentium teygði sig einnig inn á miðaldir en
lögspekinga þess tíma greindi allnokkuð á um þýðingu slíkra reglna sem átti eftir
að hafa sérstaka þýðingu þegar reglur þjóðaréttar taka að mótast síðar. Annars
vegar voru þeir sem aðhylltust þá hugmynd, sem vísast var meira í anda hins
upphaflega Rómarréttar, að eðlisréttur og reglur af meiði ius gentium væru ólíks
eðlis þar sem ius gentium reglur væru mannasetningar sem auk þess giltu um önnur
viðfangsefni en það sem eðlisréttur tæki til. Frumkvöðull slíkra hugmynda á
ármiðöldum var 7. aldar maðurinn Ísidór frá Sevilla. Hins vegar voru þeir sem
fremur fylgdu hugmyndafræði heilags Ágústínusar sem lifði fram á 5. öld og töldu
að ius gentium reglur væru jafnan einhvers konar afsprengi af reglum eðlisréttar en
Tómas frá Akvínó var á þeirri línu og varð sú túlkun öllu áhrifaríkari allt fram á
17. öld.13
Allt frá 12. öld fór síðan að bera meira á hugmyndum er fólu í sér visst rof í
framangreinda miðaldahugsun í átt til endurreisnar. Sá þess fyrst einkum stað í
hinum ört vaxandi borgríkjum á Ítalíu þar sem menn fóru að taka upp
hugmyndina um sjálfstæða borgríkið í anda Forn-Grikkja sem jákvætt fyrirbæri.
Fól slíkt í sér andstöðu við miðaldaskipulag þar sem ríktu einkum keisarinn og
páfinn.14 Þá lá jafnframt fyrir að viss ríki Evrópu líkt og England, Frakkland og
Danmörk voru í reynd ekki háð keisaranum þótt sérstaða hans væri löghelguð af
kirkjunni. Var þannig kominn fram viss grunnur að hugmyndum um hið óháða
og fullvalda ríki sem þó raungerðist enn frekar öllu síðar og er alger forsenda þess
þjóðaréttar er við þekkjum í dag. Þegar komið var fram á 16. öld tók svo ýmislegt
fleira að gerjast í hugmyndaheimi Evrópumanna sem átti eftir að hafa þýðingu
fyrir síðari þróun í átt til þjóðaréttar. Því þótt miðaldamenn hafi almennt ekki
litið svo á að aðrir en einstaklingar, þar með taldir valdhafar, ættu réttindi og bæru
skyldur samkvæmt eðlisrétti voru þó menn á 16. öld sem tóku að setja fram
hugmyndir í þá veru að valdhafar bæru ekki alls kostar slíkar skyldur þar sem þeir
kæmu fram fyrir hönd ríkisins og sérstakar reglur giltu um ríki og valdhafa þeirra.
15 Í fararbroddi slíkra hugmynda var Frakkinn Jean Bodin (1530–1596) sem lagði
áherslu á það sem kalla mætti fullveldi konungs Frakklands og aðgreindi þannig

12 Randall Lesaffer, European Legal History: A Cultural and Political Perspective (Cambridge 2009)
bls. 246–247.
13 Neff (n 5) bls. 64–67, en gerir þó vissan mun á nálgun Ágústínusar og Tómasar.
14 Sumir tengja framvindu í átt frá miðaldahugsun og til nútímaþjóðaréttar við framþróun
frjálslyndisstefnu, þ.e. frá og með 16. öld, á kostnað skólaspeki miðalda þar sem áhersla á frelsi
einstaklingsins grundvallað á valdi laganna varð smám saman ráðandi hugmyndafræði í stað
skólaspeki með áherslu á eðlisrétt sem fól ekki í sér átök frelsis og reglu heldur spurningar um rétt og
órétt. Koskenniemi (n 4) bls. 71–77.
15 Augljóslega var þó alls ekki litið svo á að allir einstaklingar í samfélagi ættu fortakslaus réttindi og
þá alls ekki allskostar jöfn eða sömu réttindi frá sjónarhóli eðlisréttar, sbr. stöðu kvenna, þræla og
annarra kúgaðra hópa.
með vissum hætti konungsvaldið og persónuna sem embættinu gegndi. Þá
aðgreindi Bodin lögin frá öðrum réttindum en lögin stöfuðu einungis frá hinum
fullvalda.16 Bodin taldi þó að valdhafinn væri undirsettur eðlisrétti en sá réttur
dygði skammt um lögskipti hinna fullvalda. Bodin var því langt á undan sinni
samtíð en skrif hans hafa þótt óræð í framsetningu.17 Næsta stóra skref í þróun í
átt til þjóðaréttar helgaðist þó öðru fremur af þeim miklu landafundum sem áttu
sér stað frá 14. og 15. öld og þar léku stórveldi þess tíma, Spánn og Portúgal,
lykilhlutverk og höfðu enda blessun páfa til að skipta þekktum svæðum utan
Evrópu upp í áhrifasvæði sín.18 Miðstöð hugmynda um það sem síðar varð
þjóðaréttur var þá einkum í kringum Salamanca á Spáni og segir nú af tveimur
helstu fræðimönnum af þeim skóla sem áttu eftir að marka spor í sögu
þjóðaréttar, Vitoria og Suárez.
3 Aldafar 16. aldar — Salamanca-skólinn — Vitoria
og Suárez — og huldumaðurinn Gentili
Salamanca-lögspekiskólinn á Spáni leiddi á 16. og fram á 17. öld af sér leiðandi
hugsuði á því sviði sem síðar varð þjóðaréttur, en úr ranni þessa kaþólska
lögspekiskóla koma tveir af helstu brautryðjendum þjóðaréttar, Francisco de
Vitoria (1483–1546) og Francisco Suárez (1548–1617). Bakgrunnur þeirra lá í
eðlisrétti og skólaspeki þess tíma í anda Tómasar frá Akvínó, en í verkum þeirra
beggja má greina viðleitni til að tengja siðakerfi hefðbundinnar kaþólskrar
guðfræði þess tíma við áherslur endurreisnarinnar þegar kom að því að greina
lögin og þá ekki síst þær reglur sem gilda ættu í samskiptum Spánar og kristinna
manna við aðrar þjóðir. Það var einmitt á þessum tímum eftir landafundina í
Ameríku og Asíu þegar Spánn og hinn kristni heimur voru heimsveldi að áleitnar
spurningar tóku að vakna um þau lög sem gilda ættu í stærri heimi.
Dóminíkanamunkurinn og guðfræðingurinn Francisco de Vitoria þótti á
sinni tíð kunnur af þekkingu á verkum Tómasar frá Akvínó, þar á meðal um
eðlisrétt, en framan af ævi sýndi hann þó lítinn áhuga á heimsmálum. Það átti þó
eftir að breytast árið 1534 þegar Vitoria varð fyrir áhrifum af frásögnum af illu
framferði Pizarro og hans manna gagnvart Inkaríkinu í nýja heiminum.19 Vitoria
fór að greina þessa nýju stöðu í samskiptum Spánar við nýja heiminn frá
sjónarhóli eðlisréttar í anda Tómasar frá Akvínó en vék þó síðar í nokkru frá hans
hugmyndum með því að færa rök fyrir því að slíkar reglur í samskiptum við
framandi þjóðir hlytu þó, a.m.k. að hluta til, að vera einnig nokkurs konar ius

16 Lesaffer (n 12) bls. 313–315.
17 Neff (n 5) bls. 145–146. Skrif Bodin eru talin byggja á ótta hans við stjórnleysi líkt og hann hafði
upplifað sterkt í trúarbragðadeilum í Evrópu þess tíma og taldi hann að lausnin fælist í fullveldi
veraldlegs valdhafa og í reglum í samskiptum þeirra, sbr. Koskenniemi (n 4) bls. 78.
18 Samspil réttarþróunar og nýlendustefnu Evrópuríkja er hér augljóst. Átt er við Tordesillas-
samninginn frá 1494 og Saragossa-samninginn 1529. Lesaffer (n 12) bls. 291.
19 Neff (n 5) bls. 92–93.