Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 25

Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 25
Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson 2726 Hin hagnýta þýðing þessarar meginniðurstöðu Grótíusar um eðli úthafsins sem almennings eða res communis varð meðal annars sú að meintur einkaréttur spænskra og portúgalskra yfirvalda yfir ákveðnum hafsvæðum í Austur- og Vestur-Indíum gæti ekki samrýmst eðlisrétti og að breskum stjórnvöldum væri heldur ekki stætt á því að takmarka veiðar hollenska fiskiskipaflotans við Norðursjó. Þótt deilur um þessar hugmyndir Grótíusar hafi verið algengar á meðan hann lifði varð niðurstaðan eigi að síður sú að frelsi til siglinga og hagnýtingar á auðlindum hafsins, að frátöldu mjóu belti meðfram ströndum strandríkja, varð grunnur að skipan hafréttar. Þjóðréttarvenjan um frelsi úthafsins tók að vísu nokkrum breytingum á 20. öld en hún telst þó enn grundvallarregla, sbr. 87. gr. Hafréttarsamnings Sameinuðu þjóðanna frá 1982. Þessi röksemdafærsla Grótíusar hafði því veruleg áhrif um margra alda skeið og er enn það viðmið sem hafréttur í samtímanum hverfist öðru fremur um ef svo mætti segja. Í hinum þremur bindum De Jure Belli ac Pacis frá 1625 leitast Grótíus einkum við að rökstyðja hver, hvenær og hvernig mætti beita vopnavaldi, enda var það þá helsta viðfangsefni þess þjóðaréttar sem Grótíus lagði grunninn að, að tryggja frið í samskiptum ríkja. Í fyrsta bindi þessa mikla rits er áherslan einkum á það álitaefni hvað geti talist lögmæt beiting vopnavalds auk þess sem fjallað er um fullveldi ríkja. Í öðru bindi, sem er stærst, fjallar Grótíus síðan um mismunandi efnisreglur eðlisréttar, svo sem um samninga, eignaréttindi og viðbrögð við brotum á mun ítarlegri hátt en áður hafði tíðkast. Í þriðja bindi fjallar hann loks um hvað geti talist lögmæt framganga í stríði, um lausn deilumála o.fl., þ.e. það sem snýr að ius gentium.71 Ritið var ítrekað endurútgefið eftir að það ávann sér vinsældir og þar af komu þrjár síðari útgáfur þess út á lífstíð Grótíusar. Megintilgangur Grótíusar með ritinu virðist hafa verið sá að sýna fram á það að lög æðri einstökum ríkjum giltu ávallt um upphaf, framkvæmd og lyktir styrjalda, en segja má að á þeirri vegferð hafi Grótíus sett fram það ítarlega en þó frumlega greiningu að flestir síðari tíma fræðimenn byggðu öðru fremur á ritinu hugmyndir um heildstæðan þjóðarétt.72 Nálgun Grótíusar á reglur eðlisréttar var rökfræðileg afleiðsla þar sem hann sótti mjög í smiðju til Tómasar frá Akvínó og vísast einnig til Suárez þótt hann geti hans að engu. Grótíus gætti þess vandlega að aðgreina eðlisrétt frá Guðslögum og útskýrði það sem frægt varð að jafnvel þótt engin Guð væri til þá myndi eðlisréttur standa óhaggaður.73 Líkt og Suárez aðgreindi Grótíus svo skýrlega reglur eðlisréttar frá reglum ius gentium voluntarium eins og hann nefndi þær og hafði sú greining hans mesta þýðingu fyrir þjóðarétt en síðarnefndu lagareglurnar sæktu grundvöll sinn í sammæli ríkja. Stundum væru þó viss tengsl þessara tveggja réttarheimilda, til dæmis þegar ius gentium regla útfærði reglu af meiði eðlisréttar sem gilti þá í samskiptum þjóða. En líkt og hjá öðrum fræðimönnum sem á undan fóru var enginn vafi hjá Grótíusi á því að eðlisréttur væri hin æðstu lög þar sem þau ættu við og giltu um valdahafa sem og aðra menn 71 Hill (n 36) bls. 8–9. 72 Haggenmacher (n 46) bls. 1100; Neff (n 5) bls. 159. 73 Sama heimild bls. 160. og þannig tengdi Grótíus miðaldahugsun við hinn nýja þjóðarétt.74 Næstu tvær aldirnar var þessi sýn Grótíusar á þjóðarétt í anda tvíhyggju eðlisréttar og ius gentium voluntaris helsta fyrirmyndin í nálgun annarra fræðimanna á þær reglur sem giltu í samskiptum ríkja. Skrif Grótíusar fönguðu athygli síðari tíma fræðimanna frá og með 17. öld, en ljóst er að hann höfðaði til dæmis mun fremur en fyrri tíðar menn til þess vaxandi hóps lögspekinga í Evrópu sem voru mótmælendatrúar.75 Áhrif og upphefð Grótíusar urðu gríðarleg og á meðan hann var enn á lífi voru jafnvel stofnaðar stöður prófessora við ýmsa evrópska háskóla sem voru sérstaklega kenndar við Grótíus og fræði hans.76 Aðgreining Grótíusar á eðlisrétti og öðrum þjóðarétti af meiði ius gentium varð þó síðar uppspretta afdrifaríks klofnings fræðimanna á sviði þjóðaréttar á 18. og allt fram á 19. öld í eðlisréttarmenn og „Grótíusarmenn“. Þeir fyrrgreindu fylgdu einkum útfærslu þýska lögspekingsins Samúels von Pufendorf (1632–1694) sem var sú að þjóðaréttur gæti einungis verið af meiði eðlisréttar, á meðan „Grótíusarmenn“ á borð við svissneska lögspekinginn Emmerich de Vattel (1714–1767) lögðu áherslu á tvískiptingu Grótíusar. Þegar kom fram á 19. öld varð síðari kenningaskólinn, sem þá hafði þróast í átt til afgerandi áherslu á þýðingu ius gentium sem vildarréttar, ofan á í þessari samkeppni hugmyndanna á meðan eðlisrétti hafði því sem næst verið úthýst.77 Verða það að teljast heldur kaldhæðnisleg örlög með hliðsjón af því að Grótíus lagði sjálfur í verkum sínum höfuðáherslu á afgerandi þýðingu og stöðu eðlisréttar fyrir sérhvert réttarkerfi. Hvort sem rétt er að líta á Grótíus sem helsta læriföður þjóðaréttar í samtímanum eða ekki þá hafa áhrif hans á þróun þjóðaréttarins ótvírætt verið afgerandi. Lagði hann meðal annars öðrum fremur grunn að þeim viðmiðum sem hafréttur í samtímanum byggist enn á og endurspeglast helst í grundvallarreglunni um frelsi úthafsins sem almennings (res communis). De Juri Belli ac Pacis frá 1625 er enn í dag almennt talið áhrifaríkasta verk sem skrifað hefur verið um þjóðarétt og lagði öðru fremur grunn að þjóðarétti sem sjálfstæðu réttarkerfi og fræðigrein eins og við þekkjum hann.78 Samtíðarmaður Grótíusar, Thomas Hobbes (1588–1679), er vísast kunnari í samfélagsfræðum almennt en hugmyndir hans áttu einnig eftir að hafa áhrif inn í framtíðina hvað varðar nálgun manna á lögin. En í stuttu máli þá gaf Hobbes út meistaraverk sitt Leviathan árið 1651 skömmu eftir dauða Grótíusar og átti það meðal annars eftir að hafa víðtæk áhrif á hugmyndir manna um eðlisrétt. Ólíkt 74 Sama heimild bls. 161–163. 75 Neff (n 32) bls. xxxiv. 76 Hill (n 36) bls. 15. 77 Neff (n 32) bls. xxxv. 78 Rétt er þó að halda því til haga að verk Grótíusar hafa einnig sætt gagnrýni frá upphafi. Jean-Jacque Rousseau (1712–1778), sem nánar verður vikið að síðar, taldi til dæmis eðlisréttarhugmyndir Grótíusar að miklu leyti yfirskin sem afsökuðu harðstjórn og þrælahald. Síðari tíma gagnrýni hefur m.a. beinst að því að Grótíus hafi réttlætt víðtækan rétt þjóðríkja til að hefja stríð og leggja undir sig nýlendur á grundvelli lagalegra hugmynda um landnám og eignarréttindi. Sjá Martti Kosmenniemi, „Imagining the Rule of Law: Rereading the Grotian „Tradition““ (2019) 30 EJIL bls. 17, 21.
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168
Blaðsíða 169
Blaðsíða 170
Blaðsíða 171
Blaðsíða 172
Blaðsíða 173
Blaðsíða 174
Blaðsíða 175
Blaðsíða 176
Blaðsíða 177
Blaðsíða 178
Blaðsíða 179
Blaðsíða 180
Blaðsíða 181
Blaðsíða 182
Blaðsíða 183
Blaðsíða 184
Blaðsíða 185
Blaðsíða 186
Blaðsíða 187
Blaðsíða 188
Blaðsíða 189
Blaðsíða 190
Blaðsíða 191
Blaðsíða 192
Blaðsíða 193
Blaðsíða 194
Blaðsíða 195
Blaðsíða 196
Blaðsíða 197
Blaðsíða 198
Blaðsíða 199
Blaðsíða 200
Blaðsíða 201
Blaðsíða 202
Blaðsíða 203
Blaðsíða 204
Blaðsíða 205
Blaðsíða 206
Blaðsíða 207
Blaðsíða 208
Blaðsíða 209
Blaðsíða 210
Blaðsíða 211
Blaðsíða 212
Blaðsíða 213
Blaðsíða 214
Blaðsíða 215
Blaðsíða 216
Blaðsíða 217
Blaðsíða 218
Blaðsíða 219
Blaðsíða 220
Blaðsíða 221
Blaðsíða 222
Blaðsíða 223
Blaðsíða 224

x

Helga Law Journal

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Helga Law Journal
https://timarit.is/publication/1677

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.