Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 25

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
2726
Hin hagnýta þýðing þessarar meginniðurstöðu Grótíusar um eðli úthafsins
sem almennings eða res communis varð meðal annars sú að meintur einkaréttur
spænskra og portúgalskra yfirvalda yfir ákveðnum hafsvæðum í Austur- og
Vestur-Indíum gæti ekki samrýmst eðlisrétti og að breskum stjórnvöldum væri
heldur ekki stætt á því að takmarka veiðar hollenska fiskiskipaflotans við
Norðursjó. Þótt deilur um þessar hugmyndir Grótíusar hafi verið algengar á
meðan hann lifði varð niðurstaðan eigi að síður sú að frelsi til siglinga og
hagnýtingar á auðlindum hafsins, að frátöldu mjóu belti meðfram ströndum
strandríkja, varð grunnur að skipan hafréttar. Þjóðréttarvenjan um frelsi úthafsins
tók að vísu nokkrum breytingum á 20. öld en hún telst þó enn grundvallarregla,
sbr. 87. gr. Hafréttarsamnings Sameinuðu þjóðanna frá 1982. Þessi röksemdafærsla
Grótíusar hafði því veruleg áhrif um margra alda skeið og er enn það viðmið sem
hafréttur í samtímanum hverfist öðru fremur um ef svo mætti segja.
Í hinum þremur bindum De Jure Belli ac Pacis frá 1625 leitast Grótíus einkum
við að rökstyðja hver, hvenær og hvernig mætti beita vopnavaldi, enda var það
þá helsta viðfangsefni þess þjóðaréttar sem Grótíus lagði grunninn að, að tryggja
frið í samskiptum ríkja. Í fyrsta bindi þessa mikla rits er áherslan einkum á það
álitaefni hvað geti talist lögmæt beiting vopnavalds auk þess sem fjallað er um
fullveldi ríkja. Í öðru bindi, sem er stærst, fjallar Grótíus síðan um mismunandi
efnisreglur eðlisréttar, svo sem um samninga, eignaréttindi og viðbrögð við
brotum á mun ítarlegri hátt en áður hafði tíðkast. Í þriðja bindi fjallar hann loks
um hvað geti talist lögmæt framganga í stríði, um lausn deilumála o.fl., þ.e. það
sem snýr að ius gentium.71 Ritið var ítrekað endurútgefið eftir að það ávann sér
vinsældir og þar af komu þrjár síðari útgáfur þess út á lífstíð Grótíusar.
Megintilgangur Grótíusar með ritinu virðist hafa verið sá að sýna fram á það að
lög æðri einstökum ríkjum giltu ávallt um upphaf, framkvæmd og lyktir styrjalda,
en segja má að á þeirri vegferð hafi Grótíus sett fram það ítarlega en þó frumlega
greiningu að flestir síðari tíma fræðimenn byggðu öðru fremur á ritinu hugmyndir
um heildstæðan þjóðarétt.72
Nálgun Grótíusar á reglur eðlisréttar var rökfræðileg afleiðsla þar sem hann
sótti mjög í smiðju til Tómasar frá Akvínó og vísast einnig til Suárez þótt hann
geti hans að engu. Grótíus gætti þess vandlega að aðgreina eðlisrétt frá
Guðslögum og útskýrði það sem frægt varð að jafnvel þótt engin Guð væri til þá
myndi eðlisréttur standa óhaggaður.73 Líkt og Suárez aðgreindi Grótíus svo
skýrlega reglur eðlisréttar frá reglum ius gentium voluntarium eins og hann nefndi
þær og hafði sú greining hans mesta þýðingu fyrir þjóðarétt en síðarnefndu
lagareglurnar sæktu grundvöll sinn í sammæli ríkja. Stundum væru þó viss tengsl
þessara tveggja réttarheimilda, til dæmis þegar ius gentium regla útfærði reglu af
meiði eðlisréttar sem gilti þá í samskiptum þjóða. En líkt og hjá öðrum
fræðimönnum sem á undan fóru var enginn vafi hjá Grótíusi á því að eðlisréttur
væri hin æðstu lög þar sem þau ættu við og giltu um valdahafa sem og aðra menn

71 Hill (n 36) bls. 8–9.
72 Haggenmacher (n 46) bls. 1100; Neff (n 5) bls. 159.
73 Sama heimild bls. 160.
og þannig tengdi Grótíus miðaldahugsun við hinn nýja þjóðarétt.74 Næstu tvær
aldirnar var þessi sýn Grótíusar á þjóðarétt í anda tvíhyggju eðlisréttar og ius
gentium voluntaris helsta fyrirmyndin í nálgun annarra fræðimanna á þær reglur sem
giltu í samskiptum ríkja.
Skrif Grótíusar fönguðu athygli síðari tíma fræðimanna frá og með 17. öld,
en ljóst er að hann höfðaði til dæmis mun fremur en fyrri tíðar menn til þess
vaxandi hóps lögspekinga í Evrópu sem voru mótmælendatrúar.75 Áhrif og
upphefð Grótíusar urðu gríðarleg og á meðan hann var enn á lífi voru jafnvel
stofnaðar stöður prófessora við ýmsa evrópska háskóla sem voru sérstaklega
kenndar við Grótíus og fræði hans.76 Aðgreining Grótíusar á eðlisrétti og öðrum
þjóðarétti af meiði ius gentium varð þó síðar uppspretta afdrifaríks klofnings
fræðimanna á sviði þjóðaréttar á 18. og allt fram á 19. öld í eðlisréttarmenn og
„Grótíusarmenn“. Þeir fyrrgreindu fylgdu einkum útfærslu þýska lögspekingsins
Samúels von Pufendorf (1632–1694) sem var sú að þjóðaréttur gæti einungis
verið af meiði eðlisréttar, á meðan „Grótíusarmenn“ á borð við svissneska
lögspekinginn Emmerich de Vattel (1714–1767) lögðu áherslu á tvískiptingu
Grótíusar. Þegar kom fram á 19. öld varð síðari kenningaskólinn, sem þá hafði
þróast í átt til afgerandi áherslu á þýðingu ius gentium sem vildarréttar, ofan á í
þessari samkeppni hugmyndanna á meðan eðlisrétti hafði því sem næst verið
úthýst.77 Verða það að teljast heldur kaldhæðnisleg örlög með hliðsjón af því að
Grótíus lagði sjálfur í verkum sínum höfuðáherslu á afgerandi þýðingu og stöðu
eðlisréttar fyrir sérhvert réttarkerfi.
Hvort sem rétt er að líta á Grótíus sem helsta læriföður þjóðaréttar í
samtímanum eða ekki þá hafa áhrif hans á þróun þjóðaréttarins ótvírætt verið
afgerandi. Lagði hann meðal annars öðrum fremur grunn að þeim viðmiðum
sem hafréttur í samtímanum byggist enn á og endurspeglast helst í
grundvallarreglunni um frelsi úthafsins sem almennings (res communis). De Juri Belli
ac Pacis frá 1625 er enn í dag almennt talið áhrifaríkasta verk sem skrifað hefur
verið um þjóðarétt og lagði öðru fremur grunn að þjóðarétti sem sjálfstæðu
réttarkerfi og fræðigrein eins og við þekkjum hann.78
Samtíðarmaður Grótíusar, Thomas Hobbes (1588–1679), er vísast kunnari í
samfélagsfræðum almennt en hugmyndir hans áttu einnig eftir að hafa áhrif inn
í framtíðina hvað varðar nálgun manna á lögin. En í stuttu máli þá gaf Hobbes
út meistaraverk sitt Leviathan árið 1651 skömmu eftir dauða Grótíusar og átti það
meðal annars eftir að hafa víðtæk áhrif á hugmyndir manna um eðlisrétt. Ólíkt

74 Sama heimild bls. 161–163.
75 Neff (n 32) bls. xxxiv.
76 Hill (n 36) bls. 15.
77 Neff (n 32) bls. xxxv.
78 Rétt er þó að halda því til haga að verk Grótíusar hafa einnig sætt gagnrýni frá upphafi. Jean-Jacque
Rousseau (1712–1778), sem nánar verður vikið að síðar, taldi til dæmis eðlisréttarhugmyndir
Grótíusar að miklu leyti yfirskin sem afsökuðu harðstjórn og þrælahald. Síðari tíma gagnrýni hefur
m.a. beinst að því að Grótíus hafi réttlætt víðtækan rétt þjóðríkja til að hefja stríð og leggja undir sig
nýlendur á grundvelli lagalegra hugmynda um landnám og eignarréttindi. Sjá Martti Kosmenniemi,
„Imagining the Rule of Law: Rereading the Grotian „Tradition““ (2019) 30 EJIL bls. 17, 21.