Helga Law Journal - 01.01.2021, Page 25

Helga Law Journal - 01.01.2021, Page 25
Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson 2726 Hin hagnýta þýðing þessarar meginniðurstöðu Grótíusar um eðli úthafsins sem almennings eða res communis varð meðal annars sú að meintur einkaréttur spænskra og portúgalskra yfirvalda yfir ákveðnum hafsvæðum í Austur- og Vestur-Indíum gæti ekki samrýmst eðlisrétti og að breskum stjórnvöldum væri heldur ekki stætt á því að takmarka veiðar hollenska fiskiskipaflotans við Norðursjó. Þótt deilur um þessar hugmyndir Grótíusar hafi verið algengar á meðan hann lifði varð niðurstaðan eigi að síður sú að frelsi til siglinga og hagnýtingar á auðlindum hafsins, að frátöldu mjóu belti meðfram ströndum strandríkja, varð grunnur að skipan hafréttar. Þjóðréttarvenjan um frelsi úthafsins tók að vísu nokkrum breytingum á 20. öld en hún telst þó enn grundvallarregla, sbr. 87. gr. Hafréttarsamnings Sameinuðu þjóðanna frá 1982. Þessi röksemdafærsla Grótíusar hafði því veruleg áhrif um margra alda skeið og er enn það viðmið sem hafréttur í samtímanum hverfist öðru fremur um ef svo mætti segja. Í hinum þremur bindum De Jure Belli ac Pacis frá 1625 leitast Grótíus einkum við að rökstyðja hver, hvenær og hvernig mætti beita vopnavaldi, enda var það þá helsta viðfangsefni þess þjóðaréttar sem Grótíus lagði grunninn að, að tryggja frið í samskiptum ríkja. Í fyrsta bindi þessa mikla rits er áherslan einkum á það álitaefni hvað geti talist lögmæt beiting vopnavalds auk þess sem fjallað er um fullveldi ríkja. Í öðru bindi, sem er stærst, fjallar Grótíus síðan um mismunandi efnisreglur eðlisréttar, svo sem um samninga, eignaréttindi og viðbrögð við brotum á mun ítarlegri hátt en áður hafði tíðkast. Í þriðja bindi fjallar hann loks um hvað geti talist lögmæt framganga í stríði, um lausn deilumála o.fl., þ.e. það sem snýr að ius gentium.71 Ritið var ítrekað endurútgefið eftir að það ávann sér vinsældir og þar af komu þrjár síðari útgáfur þess út á lífstíð Grótíusar. Megintilgangur Grótíusar með ritinu virðist hafa verið sá að sýna fram á það að lög æðri einstökum ríkjum giltu ávallt um upphaf, framkvæmd og lyktir styrjalda, en segja má að á þeirri vegferð hafi Grótíus sett fram það ítarlega en þó frumlega greiningu að flestir síðari tíma fræðimenn byggðu öðru fremur á ritinu hugmyndir um heildstæðan þjóðarétt.72 Nálgun Grótíusar á reglur eðlisréttar var rökfræðileg afleiðsla þar sem hann sótti mjög í smiðju til Tómasar frá Akvínó og vísast einnig til Suárez þótt hann geti hans að engu. Grótíus gætti þess vandlega að aðgreina eðlisrétt frá Guðslögum og útskýrði það sem frægt varð að jafnvel þótt engin Guð væri til þá myndi eðlisréttur standa óhaggaður.73 Líkt og Suárez aðgreindi Grótíus svo skýrlega reglur eðlisréttar frá reglum ius gentium voluntarium eins og hann nefndi þær og hafði sú greining hans mesta þýðingu fyrir þjóðarétt en síðarnefndu lagareglurnar sæktu grundvöll sinn í sammæli ríkja. Stundum væru þó viss tengsl þessara tveggja réttarheimilda, til dæmis þegar ius gentium regla útfærði reglu af meiði eðlisréttar sem gilti þá í samskiptum þjóða. En líkt og hjá öðrum fræðimönnum sem á undan fóru var enginn vafi hjá Grótíusi á því að eðlisréttur væri hin æðstu lög þar sem þau ættu við og giltu um valdahafa sem og aðra menn 71 Hill (n 36) bls. 8–9. 72 Haggenmacher (n 46) bls. 1100; Neff (n 5) bls. 159. 73 Sama heimild bls. 160. og þannig tengdi Grótíus miðaldahugsun við hinn nýja þjóðarétt.74 Næstu tvær aldirnar var þessi sýn Grótíusar á þjóðarétt í anda tvíhyggju eðlisréttar og ius gentium voluntaris helsta fyrirmyndin í nálgun annarra fræðimanna á þær reglur sem giltu í samskiptum ríkja. Skrif Grótíusar fönguðu athygli síðari tíma fræðimanna frá og með 17. öld, en ljóst er að hann höfðaði til dæmis mun fremur en fyrri tíðar menn til þess vaxandi hóps lögspekinga í Evrópu sem voru mótmælendatrúar.75 Áhrif og upphefð Grótíusar urðu gríðarleg og á meðan hann var enn á lífi voru jafnvel stofnaðar stöður prófessora við ýmsa evrópska háskóla sem voru sérstaklega kenndar við Grótíus og fræði hans.76 Aðgreining Grótíusar á eðlisrétti og öðrum þjóðarétti af meiði ius gentium varð þó síðar uppspretta afdrifaríks klofnings fræðimanna á sviði þjóðaréttar á 18. og allt fram á 19. öld í eðlisréttarmenn og „Grótíusarmenn“. Þeir fyrrgreindu fylgdu einkum útfærslu þýska lögspekingsins Samúels von Pufendorf (1632–1694) sem var sú að þjóðaréttur gæti einungis verið af meiði eðlisréttar, á meðan „Grótíusarmenn“ á borð við svissneska lögspekinginn Emmerich de Vattel (1714–1767) lögðu áherslu á tvískiptingu Grótíusar. Þegar kom fram á 19. öld varð síðari kenningaskólinn, sem þá hafði þróast í átt til afgerandi áherslu á þýðingu ius gentium sem vildarréttar, ofan á í þessari samkeppni hugmyndanna á meðan eðlisrétti hafði því sem næst verið úthýst.77 Verða það að teljast heldur kaldhæðnisleg örlög með hliðsjón af því að Grótíus lagði sjálfur í verkum sínum höfuðáherslu á afgerandi þýðingu og stöðu eðlisréttar fyrir sérhvert réttarkerfi. Hvort sem rétt er að líta á Grótíus sem helsta læriföður þjóðaréttar í samtímanum eða ekki þá hafa áhrif hans á þróun þjóðaréttarins ótvírætt verið afgerandi. Lagði hann meðal annars öðrum fremur grunn að þeim viðmiðum sem hafréttur í samtímanum byggist enn á og endurspeglast helst í grundvallarreglunni um frelsi úthafsins sem almennings (res communis). De Juri Belli ac Pacis frá 1625 er enn í dag almennt talið áhrifaríkasta verk sem skrifað hefur verið um þjóðarétt og lagði öðru fremur grunn að þjóðarétti sem sjálfstæðu réttarkerfi og fræðigrein eins og við þekkjum hann.78 Samtíðarmaður Grótíusar, Thomas Hobbes (1588–1679), er vísast kunnari í samfélagsfræðum almennt en hugmyndir hans áttu einnig eftir að hafa áhrif inn í framtíðina hvað varðar nálgun manna á lögin. En í stuttu máli þá gaf Hobbes út meistaraverk sitt Leviathan árið 1651 skömmu eftir dauða Grótíusar og átti það meðal annars eftir að hafa víðtæk áhrif á hugmyndir manna um eðlisrétt. Ólíkt 74 Sama heimild bls. 161–163. 75 Neff (n 32) bls. xxxiv. 76 Hill (n 36) bls. 15. 77 Neff (n 32) bls. xxxv. 78 Rétt er þó að halda því til haga að verk Grótíusar hafa einnig sætt gagnrýni frá upphafi. Jean-Jacque Rousseau (1712–1778), sem nánar verður vikið að síðar, taldi til dæmis eðlisréttarhugmyndir Grótíusar að miklu leyti yfirskin sem afsökuðu harðstjórn og þrælahald. Síðari tíma gagnrýni hefur m.a. beinst að því að Grótíus hafi réttlætt víðtækan rétt þjóðríkja til að hefja stríð og leggja undir sig nýlendur á grundvelli lagalegra hugmynda um landnám og eignarréttindi. Sjá Martti Kosmenniemi, „Imagining the Rule of Law: Rereading the Grotian „Tradition““ (2019) 30 EJIL bls. 17, 21.
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140
Page 141
Page 142
Page 143
Page 144
Page 145
Page 146
Page 147
Page 148
Page 149
Page 150
Page 151
Page 152
Page 153
Page 154
Page 155
Page 156
Page 157
Page 158
Page 159
Page 160
Page 161
Page 162
Page 163
Page 164
Page 165
Page 166
Page 167
Page 168
Page 169
Page 170
Page 171
Page 172
Page 173
Page 174
Page 175
Page 176
Page 177
Page 178
Page 179
Page 180
Page 181
Page 182
Page 183
Page 184
Page 185
Page 186
Page 187
Page 188
Page 189
Page 190
Page 191
Page 192
Page 193
Page 194
Page 195
Page 196
Page 197
Page 198
Page 199
Page 200
Page 201
Page 202
Page 203
Page 204
Page 205
Page 206
Page 207
Page 208
Page 209
Page 210
Page 211
Page 212
Page 213
Page 214
Page 215
Page 216
Page 217
Page 218
Page 219
Page 220
Page 221
Page 222
Page 223
Page 224

x

Helga Law Journal

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Helga Law Journal
https://timarit.is/publication/1677

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.