Helga Law Journal - 01.01.2021, Blaðsíða 22

Helga Law Journal Vol. 1, 2021 Pétur Dam Leifsson
2322
Loevestein-kastala, eða í mars 1621, slapp Grótíus úr prísundinni með því að
eiginkona hans og þjónustustúlka báru hann út úr fangaklefa sínum í tómri
bókakistu! Í kjölfar þessa ævintýralega flótta komst Grótíus til Parísar þar sem
honum var ágætlega tekið af Loðvík XIII. konungi Frakklands. Á næstu árum
lifðu Grótíus og fjölskylda hans fyrst og fremst á lífeyri sem Frakkakonungur
skammtaði honum. Af ýmsum ástæðum stóð Grótíus alls ekki of vel fjárhagslega
þessi ár sem hann bjó í Frakklandi og kom það meðal annars til af því að hann
komst í nokkra ónáð hjá Richelieu kardínála sem gekk næstur Frakkakonungi að
völdum.46
Í Frakklandi hóf Grótíus að vinna að því verki sem síðar átti ótvírætt eftir
að verða höfuðrit hans á sviði þjóðaréttar, De Iure Belli ac Pacis (Um réttinn í stríði
og friði), sem kom fyrst út árið 1625. Ritið vakti takmarkaða athygli í fyrstu útgáfu
en varð síðar útbreitt. Árið 1631 fór Grótíus aftur til Hollands en hafði þar stutta
viðdvöl þar sem andrúmsloftið var enn mjög lævi blandið í hans garð.47 Frá
Hollandi hélt Grótíus til Hamborgar árið 1632 þar sem hann dvaldi í tvö ár og
upphófst þar sérstakt samband hans við Svíþjóð sem kom til af því að Gústaf
Adolf Svíakonungur var mikill aðdáandi verka Grótíusar og sóttist eftir liðsinni
hans en á þessum tímum stóð yfir þrjátíu ára stríðið í Evrópu.48 Þótt Gústaf
Adolf hafi síðan fallið í nóvember árið 1632 í orrustunni við Lutzen buðu sænsk
stjórnvöld Grótíusi að gerast sænskur ríkisborgari og verða sendiherra Svía við
hirð Frakkakonungs. Grótíus þekktist þetta boð en vegna styrjaldarinnar komst
hann þó ekki til Parísar fyrr en árið 1635. Var þetta mikilsvert embætti þar sem
þjóðríkin Svíþjóð og Frakkland voru þá um stundir helstu bandamenn í þrjátíu
ára stríðinu gegn veldi Habsborgara.49 Þótt Grótíus ætti þá sem fyrr upp á
pallborðið hjá Loðvík XIII. Frakkakonungi var því sama ekki að heilsa gagnvart
Richelieu kardínála, en auk þess voru ýmsir sænskir kollegar hans mótfallnir
honum. Fór loks svo að Grótíus var, þrátt fyrir væntingar um annað, leystur frá
störfum sem sendiherra árið 1644 og hann svo alfarið sniðgenginn þegar kom
að því að semja um frið í styrjöldinni miklu.
Eftir að Grótíus missti embætti sitt sem sendiherra Svíþjóðar í Frakklandi
sóttist hann eftir því að komast í þjónustu Englendinga, en það náði ekki saman
og hélt Grótíus þá til Svíþjóðar.50 Þegar hann komst loksins þangað var honum
tekið með virktum en var þó gerð grein fyrir því að frekari störf hans fyrir ríkið
yrðu að vera þar í landi, en það féll honum ekki í geð. Í nokkurri óvissu um hvað
hann ætti næst að takast á hendur hélt Grótíus aftur yfir Eystrasaltið og tók stefnu
á Lübeck. Skipið sem hann tók sér far með lenti hins vegar í hafnauð og fórst
norður af ströndum Þýskalands 17. ágúst 1645. Grótíusi var bjargað í land við

46 Peter Haggenmacher, „Hugo Grotius (1583–1645)“ í Bardo Fassbender og Anne Peters (ritsjt.),
The Oxford Handbook of The History of International Law (Oxford University Press 2012) bls. 1098.
47 Hill (n 36) bls. 8.
48 Hermir sagan að konungurinn hafi jafnan ásamt biblíunni haft með sér eintak af De Iure belli ac Pacis
Grótíusar á vígvellinum. Sjá sömu heimild bls. 12.
49 Neff (n 32) bls. xix.
50 Sama heimild bls. xxi.
illan leik en hann lést skömmu síðar í Rostock þann 26. ágúst sama ár. Lík
Grótíusar var flutt til heimaborgar hans, Delft, og grafið þar í Nieuwe Kerk (Nýju
kirkju) þar sem liðnir þjóðhöfðingjar Hollands eru lagðir til hinstu hvílu allt til
okkar daga. Á torginu fyrir utan þessa tilkomumiklu kirkju var svo reist stór stytta
af þessum merka syni Hollands árið 1886 og stendur hún þar enn.51
Það sem aðgreindi Grótíus helst frá mörgum fyrri tíma og samtíma
fræðimönnum var að undirstaðan í röksemdafærslu hans var reist á lögmálum
sem töldust óháð því hvort samfélag manna væri byggt á kristilegum
kennisetningum. Þótt hann vísi víða í skrifum sínum til vilja guðs í anda
síðmiðalda er hinn fræðilegi grundvöllur þó óháður kristnum gildum og
menningu og á það lagði hann sjálfur áherslu. Eðlisréttur Grótíusar er því ekki
trúarlegs eðlis. Grótíus taldist til svonefndra húmanista en sú hreyfing átti rót að
rekja til ítölsku borgríkjanna á 15. öld en barst norður til Evrópu um Frakkland
á 16. öld og var afar áberandi í Hollandi á 17. öld.52 Húmanisminn samtvinnaðist
þar áherslum um borgaraleg gildi samfara andófi eða gagnrýni á áður allsráðandi
skólaspeki kaþólskunnar.53 Á sviði lögfræðinnar birtist húmanisminn til dæmis í
því að mikil áhersla var lögð á rétta túlkun Rómarréttar, ekki þó af því að það
réttarkerfi væri sem slíkt gildandi samtímaréttur heldur af því þar væri um að ræða
þróaðasta réttarkerfi menningarþjóðar sem væri vert að læra af.54 Í hinni gömlu
kristnu Evrópu síðmiðalda þar sem ríktu keisari og páfi höfðu Rómarréttur og
kanónískur réttur haft afgerandi þýðingu í lögskiptum manna almennt en
þjóðaréttur í nútímaskilningi var þá ekki til. Í hinum nýju þjóðríkjum varð
áherslan nú á það að landsrétturinn ætti að stafa frá valdhöfum ríkisins en
jafnframt myndaðist þá þörf fyrir sérstakar reglur um samskipti þessara nýju
jafnsettu fullvalda ríkja.55 Í þessu samhengi birtist framlag Grótíusar sem taldi að
til væru lög sem stæðu ofar þjóðríkjunum og giltu um samskipti þeirra.56
Sýn Grótíusar á lögin byggðist á því að það valdatóm sem keisarinn og
kirkjan höfðu áður fyllt yrði í samfélagi jafnsettra þjóðríkja að lúta reglum sem
grundvölluðust á eðli mannsins. Þótt stofnanir og mannasetningar væru
forgengilegar þá væru mennskan og eðlisrétturinn sem af henni leiddi ætíð það
sem yrði að virða í samfélagi manna sem væru skynsemis- og samfélagsverur.
Eðlisrétturinn leiddi óumflýjanlega og rökrétt af tilteknum staðreyndum um
mennina og félagstengsl þeirra í náttúrunni.57 Öll lög hlytu því að taka mið af
tilteknum eðlisrétti en þar sem honum sleppti væri þó svigrúm fyrir
mannasetningar í formi reglna sem stöfuðu frá þar til bærum valdhöfum. Grótíus

51 Styttan var afhjúpuð 1886. Hill (n 36) bls. 15.
52 Robinson, Fergus og Gordon (n 10) bls. 220–221. Ágætt yfirlit um þýðingu húmanismans er í
Anthony Grafton, „Humanism and Political Theory“ í J.H. Burns (ritstj.), The Cambridge History of
Political Thought — 1450–1700 (Cambridge University Press 1991) bls. 9–29.
53 Lesaffer (n 12) bls. 343.
54 Sama heimild bls. 354–355.
55 Sama heimild bls. 356.
56 Tuck (n 37) bls. 515.
57 Hill (n 36) bls. 2 og 9.