Úrval - 01.07.1954, Blaðsíða 34

32
ÍTRVAL
mér hlutverk læknisins og reyni
að sýna ykkur hjarta eðlisfræð-
innar eins og það var á því herr-
ans ári 1905. Hjartað virtist
heilbrigt, en þó voru komin í
Ijós einkenni er nægðu til að
grafa undan sálarró þeirra eðl-
isfræðinga er bezt stóðu á verði.
Hjartað var heilbrigt að því
leyti að þau lögmál er Newton
hafði sett fram fyrir rúmlega
tveimur öldum og unnið höfðu
glæsilegan sigur, höfðu staðizt.
próf langrar og rækilegrar
reynslu nærri allsstaðar. Nærri
allstaðar en ekki alveg. Undan-
tekningar voru fáar: plánetan
Merkúr var ekki alveg stund-
vís, hraði Ijóssins hegðaði sér
ekki á þann hátt sem búizt var
við, elektrónurnar, sem fundnar
voru fáum árum áður (1897),
virtust breyta efnismagni sínu
þegar þær breyttu um hraða.
í fljótu bragði virtus; þetta
ekki annað en þrjú smávægileg
frávik, og ýmsir eðlisfræðing-
ar voru önnum kafnir að leita
að smávægilegum lagfæringum
á lögmáium Newtons til úrbóta.
Þessar smáaðgerðir voru ekki
til þess fallnar að flytja eðlis-
fræðina fram á við, og það lýs-
ir Einstein vel, að hann kom
þar hvergi nærri. Honum datt
ekki í hug að leita viðbótar-
skýringa eða smávægilegra lag-
færinga á framsetningu lögmál-
anna. Hann setti sér það verk-
efni að rannsaka óskráðar for-
sendur lögmálanna, athuga
hvort veilan í eðlisfræði ní-
tjándu aldar lægi ekki einmitt
grafin þar.
Newton sjálfum höfðu verið
þessar óskráðu forsendur ljós-
ar árið 1666, þegar hann gerði
sínar stórfenglegu uppgötvanir
tuttugu og þriggja ára að aldri.
Newton var gæddur sömu
markvísi í hugsun og Einstein,
hann vissi vel hvaða forsend-
um hann byggði á, en þær
höfðu reynzt nauðsynlegar.
Þeir smærri vísindamenn er
fylgdu í spor hans höfðu
sjaldnast látið þessar forsend-
ur að sér hvarfla. Á vísinda-
máli má orða forsendurnar
þannig, að tími og rúm séu al-
ger, þau séu eins og öskjur sem
viðburðir heimsins gerast í, og
þessar öskjur séu algerlega ó-
háðar athugandanum. Almenn-
ar sagt er gengið út frá alger-
um aðskilnaði milli athugand-
ans og þess sem athugað er.
Klassíska eðlisfræðin leit á
náttúruna sem keðju viðburða
er renna fram í óhagganlegri
röð, og athugandinn er vitni
en ekki hlekkur í keðjunni. Frá
dögum Newtons höfðu menn
litið á athugandann sem eins
konar guð, algerlega utan við
framvindu þeirra fyrirbæra er
hann skoðar.
Spurningin sem Einstein
varpaði fram þegar í upphafi
um þetta tignarlega sjónarmið,
er ekki sú hvort það sé rétt
eða réttlætanlegt á einhvern
háspekilegan hátt, heldur hitt,
hvort það sé hagkvæmt. Skrá