Úrval - 01.07.1954, Síða 36

34
TJRVAL
klids er tómt. Tímarúm Ein-
steins er raunveruleiki þar sem
viðburðir gerast og eru athug-
aðir. Efnið sem það hefur að
geyma ljær því lögun sína,
sveigir það og lokar því, vegna
þess að eðli rúms og tíma er
einmitt þetta: að umlykja efnið.
Á þessa leið eru djúpsæjar
og eggjandi hugmyndir Ein-
steins er ollu aldahvörfum í eðl-
isfræði á árunum eftir 1905. Og
nú ætti að vera ljóst hversvegna
áhrif þeirra hafa náð svo miklu
víðar en til eðlisfræðinnar
sjálfrar. Þessar hugmyndir eru
algildar; þær rista niður úr
regluneti stærðfræðinnar og lög-
málum eðlisfræðinnar, niður í
grundvallarskilning á sambandi
mannsins við umheiminn.
Þær eiga ekki eingöngu við
rúm og tíma. Ég nefndi áðan,
að eitt af vandamálum eðlis-
fræðinnar eftir 1897 var sam-
bandið milli efnismagns og
hraða hraðfleygrar elektrónu.
Einstein fann svarið 1905. Hann
spurði enn: „Er unnt að skýr-
greina efnismagn hlutar án þess
að taka tillit til hraða hans og þar
með orkunnar ?“ Og enn er svar-
ið nei. Þessi tvö nei, það sem
f jallar um rúm og tíma, og hitt
sem fjallar um efnismagn og
orku, eru skyld. Tilveran er
sámfelldari heild en skammsýn
augu okkar hafa skilið.
Hinn nýi skilningur á efnis-
magni hefir orðið frægur af því
að það hittist svo á að hann
liggur til grundvallar öllu sem
unnið hefir verið í sambandi við
kjarnorku. En ég hrífst ekki af
jöfnu Einsteins — orkan er
jöfn efnismagninu margfölduðu
með öðru veldi ljóshraðans, þ.e.
a.s. E=mc2 — vegna þess að
hún felur í sér skýringuna á
því hvernig meira en hundrað
þúsund manns var sprengt í
tætlur, heldur vegna þess að
hún tengir ólíka hluti, skapar
sameiningu í náttúrunni, jafn
djúpstæða og nokkur listamað-
ur eða skáld hefir látið sig
dreyma um. Orka er efnismagn,
efnismagn orka — þetta er sam-
eining af sama tagi og sú er
Keats skóp í lokalínum kvæðis
síns um gríska skrautkerið:
Það er eitt sem nokkru varð-
ar þennan heim:
„Hið fagra er satt, — hið
sanna fegurð hrein“.
Þessi leit að einingu hefir
verið það viðfangsefni er fast-
ast hefir dregið hug Einsteins
til sín og knúið fram mestu af-
rek hans. Og sá hluti hennar er
snýr að tengslum efnis og
orku er ekki sízt athyglisverð-
ur. Við tölum aldrei um efnis-
magn hlutar, þú og ég; jafnvel
Newton sjálfur átti í miklum
erfiðleikum við að skýrgreina
efnismagn og tókst það reynd-
ar ekki. Við nefnum aldrei
annað en þyngd hlutar. Og
næsta áratug beindi Einstein
athygli sinni að nýrri spurn-
ingu: „Hvers vegna eru efnis-