Læknaneminn - 01.04.2020, Side 62

Fr
óð
le
ik
ur
6
2
Helga Líf Káradóttir
Fimmta árs læknanemi 2019-2020
Ásgeir Guðnason
Sérfræðingur í bæklunarlækningum
á Landspítala
Inngangur
Kólumbíska söngkonan Shakira virðist hafa
hitt beint í mark er hún samdi textann við
lagið „Hips don‘t lie“ því rannsóknir hafa
sýnt fram á það að klínískt mat geti verið
98% áreiðanlegt við það að meta vandamál
í mjaðmarlið.1 Verkur í mjöðm er algengt
vandamál í heilbrigðiskerfinu og er tíðni
mjaðmaverkja hjá einstaklingum yfir 60 ára
um 12-15%. Vandamálið er enn algengara hjá
ungum einstaklingum sem stunda íþróttir en
hjá þeim er tíðnin allt að 30-40%.2, 3 Líklegt
er að rekast á sjúkling með verk í mjöðm t.d.
á heilsugæslu eða bráðamóttöku og því er
góð rútínumjaðmarskoðun eitthvað sem allir
læknar ættu að kunna.
Algengir sjúkdómar í mjöðm
Slitgigt í mjöðm
Slitgigt er algengasti sjúkdómurinn í liðum og
þar er mjaðmarliðurinn engin undantekning.
Bandarískar rannsóknir hafa sýnt fram á að
ævi áhætta slitgigtar í mjöðm sé 19% fyrir
karla og 29% fyrir konur.4 Hérlendis eru
gerðar um 400 mjaðmarliðskiptaaðgerðir á
Landspítalanum á ári hverju. Í slitgigt verður
eyðing á brjóski sem veldur lækkun á lið bili,
bólgu og lið verkjum. Ein kenni eru gjarnan
verkir í nára, rasskinn, ef til vill framan á
læri og niður á innan vert hné. Þess ber þó
að geta að í byrjun eru verkirnir oft óljósir
og stundum á sjúklingur erfitt með að stað-
setja þá. Verkirnir eru einkum við hreyfi ngu.
Sjúklingur finnur oft fyrir helti sem gjarnan
er verst eftir áreynslu. Almenn hreyfi hindrun
er algeng og gott getur verið að spyrja sjúk-
linginn hvernig gangi að fara í sokka eða skó.
Við skoðun er að finna verki og hreyfihindrun
við innsnúning í mjöðm og vöðvarýrnun
á lærvöðvum, sérstaklega á miðlægum
víðfaðma vöðva (vastus medialis).
Lærhnútu verkjaheilkenni (trochanter
pain syndrome)
Heilkennið orsakast í flestum tilfellum af
sina festu meini í minnsta- og miðþjóvöðva
(gluteus minimus and medius) en í sumum til-
fellum er einnig bólga í hálabelgjum svæðisins.
Einkenni eru verkur yfir stærri lærhnútu
(trochanter major). Það sem framkallar verkinn
er m.a það að liggja á tiltekinni hlið, að kross-
leggja fætur, ganga stiga og standa upp úr
stól. Við skoðun eru eymsli við þreifingu yfir
stærri lærhnútu. Muna verður að þetta ástand
kemur oft sem fylgifiskur stærra vandamáls
þ.e.a.s. slitgigtar í mjöðm.
Lærleggs og augnkarls þrengsl
(femoroacetabular impingement, FAI)
Þetta er fyrirbæri sem var lýst fyrst af
Svisslendingnum Ganz árið 1999 og ein-
kennist af óeðlilegu sambandi milli nærhluta
lær leggs og augnkarls (acetabulum).5 Við
ákveðið álag myndast ofvöxtur á augnkarls-
bryggjunni (acetabular labrum) sem veldur því
að beinnabbi myndast á lærleggs hálsinum.
Brjósk skemmdir og/eða bollabryggju-
skemmdir geta orðið vegna þessa óeðlilega
sam bands. Einkenni eru oft verkur í nára
sem versnar við langar setur. Einnig sést oft
skerðing á beygju og/eða innsnúningi. Brjósk-
skemmdirnar geta í ítrustu tilvikum valdið
hálfgerðum læsingum í mjöðm. FAI má
gjarnan sjá hjá ungum einstaklingum og enn
frekar hjá ungum íþróttaiðkendum.
Lífbeinsbólga (osteitis pubis)
Lífbeinsbólga er bólgusjúkdómur sem
verður í klyftar sambryskjunni (symphysis
pubis). Einkenni eru verkir í aðdráttar-
vöðvum mjaðmarinnar eða verkir í klyftar-
sambryskjunni sem leiða út í nára eða spöng.
Upphaflega eru verkirnir helst á morgnana
og í kjölfar hreyfingar en við versnandi
ástand verða einnig einkenni við hreyfingu.
Lífbeinsbólga er algengust hjá íþróttafólki
eins og langhlaupurum en getur einnig orðið
í kjölfar álags t.d. eftir áverka eða meðgöngu.
Annar sjúklingahópur sem getur þjáðst af
þessu eru sjúklingar sem eru gjarnir að fá
festumein eins og sjúklingar með hryggikt.
Mjaðmabrot
Hér er átt við brot sem eru gjarnan kölluð
„collum brot“ en þau skiptast í lærleggshálsbrot
(cervical fracture), lærhnútubrot (trochanteric
fracture) og brot neðan lærhnútu (sub-
trochanteric fracture). Slík brot verða gjarnan
við lágorkuáverka hjá öldruðum einstak-
lingum t.d. við byltu eða háorkuáverka hjá
yngri einstaklingum. Helstu einkenni eru
verkur í nára við snúning um mjöðm. Við
skoðun er dæmigert að sjá styttingu og út-
snúning á ganglim ef brotið er tilfært.
Mjaðmarliðssýking (hip septic arthritis)
Ástand þar sem bakteríusýking verður í
mjaðmarliðnum. Einkenni svipa til slitgigtar
en þeim fylgja almenn veikindi með hita,
hrolli og slappleika. Við skoðun er hiti, roði og
bólga yfir liðnum. Einkennandi staða er oft að
sjúklingur haldi mjöðminni aðeins beygðri og
útsnúinni því þá slaknar mest á liðpokanum.
Allar hreyfingar um mjaðmarliðinn eru
sársaukafullar og takmarkaðar. Sjúklingarnir
eru gjarnan aldraðir og fjölveikir eða ung
börn.
Líffærafræði
Þegar skoða á mjöðm þarf að hafa líffæra-
fræðina á hreinu. Mjaðmagrindin er saman-
sett úr tveimur mjaðma beinum (coxal bone),
spjald beini (sacral bone) og rófubeininu (coccyx).
Mjaðmabeinin er samsett úr mjaðmaspaða
(iliac bone) að ofan, setbeini (ischial bone)
að aftan og neðan og lífbeini (pubic bone)
að framan. Þessi bein tengjast saman í
augnkarlinum (acetabulum) og eru þau tengd
saman með brjóski hjá börnum sem beingerist
um 16-18 ára aldur. Þeir liðir sem tilheyra
mjaðmagrindinni eru lenda- og spjaldliðirnir
(lumbosacral joint) sem tengja lendhrygg við
spjaldliðinn og spjaldmjaðmarbeinsliðirnir
(sacroiliac joint, SI joint) sem eru hálaliðir sem
flytja krafta frá neðri útlimum upp í hrygg
en SI liðirnir beingerast oft með aldrinum.
Einnig er klyftarsambryskja (pubis symphysis)
sem tengir saman lífbein mjaðmabeinanna
tveggja. Mjaðmar liðurinn sjálfur sem er
áherslu atriði þessarar greinar er kúlu liður sem
tengir lærleggs höfuðið við augnkarlinn og
tengir þannig búk inn við ganglimina.6
Mjaðmarskoðun