Fróðskaparrit - 01.01.1964, Blaðsíða 231

Kring J. H. Schroters omsetjing av MatteusÆvangeliet, 1823 239
har auka etter kvart som tida har gátt og málsansen har
svinga i puristisk leid. Báde lærde og ulærde har hatt mangt
áfátt á nemna og mykje á bera fóre seg. Ja, mange har
nytta harde ord mot Schróter i dette punkt, men som vi
skal hóyra, ikkje alltid med rette.
Striden om rettskrivinga kan vi ikkje koma inn pá her.
Eit punkt má likevel nemnast, fordi det er med og gjev
lóysinga pá kvifor lastorda mod Schróters málfóring fall sá
tett. Mennene som hóyrde til den historiskætymologiske
skulen, som vi kan kalla denne sprákteoretiske retninga,
hevda med styrke kravet om objektivitet og konsekvens.
Dei reagerte mot all subjektiv spráknormering som ikkje
tok omsyn til det dei kalla álmenne lover (eller reglar) for
sprákendringar, t. d. i lydsystem (vokalverket var her vik*
tigast) og setningsbygning. Nár ein mann pá 1700*talet tala
om det «beste» mál, kunne han ikkje prova dette med
spráklegt grunnar. Pástanden var subjektiv.
Med den jamforande málvitskapen vart det grunnlagt ein metode
som gav seg ut for á vera objektiv. Kunne ein fá berrlagt spráklovene,
kunne ein 1) rekonstruera málet i fortida (det dei óg gjorde) og 2) ein
kunne og seia kva som var den mest rasjonelle og fornuftige rett-
skriving i samtida (i dei hove der valet var fritt, dvs. i nyreiste skrift-
mál som ikkje hadde ein fast skrifttradisjon). Utfrá ein gjeven sprák-
teori, som var konsekvent og gav seg ut for á vera álmenngyldig, kunne
vitskapsmennene vurdera alle rettskrivingsspórsmál i lys av fortida. Alle
praktiske vanskar kunne lóysast, fordi systemet lág fast. Brot pá systemet
fekk særforklaringar (jfr. Verners «unntak» eller «lov»). No var ikkje
ei etymologisk rettskrivng eit fóremál i seg sjólv, var det i alle hóve
ikkje for Ivar Aasen. Men rettskrivinga mátte vere konsekvent og ha
indre samanheng. I regelen vart dá ei etymologisk rettskrivng den beste
lóysinga, for den var mest samlande og dekte t. d. over málfóreskilnader
(jf. Hammershaimb i FA I, s LV).
Eit hovudkrav var at spráklege strukturar ikkje mátte blandast (den
sákalla organismeUeorien). Ord kunne berre lánast i den mon dei ikkje
braut med strukturen, dvs. i den mun rótene kunne gá inn som element
i avleiings- og bóyingssystemet. Nokre fá liner gjennom norsk málsoge
syner dette tydeleg. Ein mann som Ivar Aasen bygde alt málarbeid
(vitskapleg og praktisk) pá ein sprákteori som han hadde kome fram til
ved á próva seg fram pá eit gjeve máltilfang (dei norske málfóra). Han
avviste fornorskinga, og grunnen var den at fornorsking var á blanda
sprákstrukturar (dansk og norsk). Derimot hadde alle norske bygdemál