Fróðskaparrit - 01.01.1964, Blaðsíða 249

Kring J. H. Schróters omsetjing av MatteusÆvangeliet, 1823 257
Purisme og málreinsing har vore nemnde. Ser ein Schróter i tids=
historisk samanheng, fell han midt mellom to málreinsingsbylgjer, 1760-
ára og 1860sára. Purismen pá 1700«talet fóreskriv ingen álmenn regel
for málreinsinga, men kvar forfattar tek fóre seg orda einskildvis og
etter kvart som dei melder seg. I regelen er det tale om omsetjingss
lán etter nederlandsk og tysk mónster. Gjennom denne purismen vart
bruksomrádet for mála sterkt utvida. Omsetjingslána hóvde inn i sys<
temet, og som det alt er peika pá, overtok t. d. Aasens landsmál ei
mengd ord av dette slaget.
Purismen pá 1800«talet har ein annan karakter. Grunnen var fyrst og
fremst den at den historisksetymologiske skulen hadde gjort málreinss
inga til ein systematisk vitskap, dvs. til ein lekk i den jamfórande máh
granskinga. Det regelbundne ved systemet kunne nyttast ut til fóremun
for málreinsinga, m. a. ved á gjera avleiingssuffiks aktive. Orda vart
ikkje no vurderte einskildvis og etter kvart som trongen etter eit av»
lóysingsord melde seg. No vart orda vurderte i grupper. Om Ivar Aasen
kan ein mesta seia at for han var avleiingssuffiksa viktigare enn rótene,
for utan aktive avleiingssuffiks ville landsmálet ikkje koma utor máh
fórestadiet. Rettskrivinga var for han det minste problemet. Purismen
vart sáleis meir fórebyggjande og gjekk pá framtiđa, enn han var avs
lóysande og gjekk pá fortida. Om Knud Knudsen med «Unorsk og
norsk eller fremmedords avlósning» (1881) kan det seiast at han bygde
pá den same sprákteori som Aasen, og boka er viktig for den utskifting
av ordtilfanget som gár for seg i norsk bokmál i slutten av hundreáret,
og meir p. g. av prinsippet enn p. g. av dei konkrete framlegg.
Purismen etter 1860 har sáleis eit sprákteoretisk grunnlag, og heng
nóye saman med alle dei andre komponentane i det innfiókte emnet
som heiter málreising, báde i Noreg og pá Færóyane, og mange, mange
andre stader. Det er eit álment fenomen i det 19. h. á. Det var den
historisk»etymologiske sprákteorien som fórte til dette omslaget i spráks
tenkinga, men det var ikkje-spriklege drivmakter (t. d. nasjonalisme,
romantikk o. m.) som fórte teoriane ut i praktisk gjerning.
Omsetjinga av ME spelar i mange fargar. Som det fór er nemnt, er same
grunnomgrepet gjeve att med ulike men synonyme ord og vendingar,
alt etter emne og samanhang. Ordvalet skifter mellom det hógtidelege
og det kvardagslege.
Nokre abstrakte synonym kan nemnast: bedróvast, sirgja, graada um,
græmja se um, inkast, fadla i Faat, bluiva firtin. Ved sida av heava
Behea ui finn vi ordelag som heava Fragd ui, heava Taidi ui, eller
vendinga so fandst tear um tea (som er omsett etter: thi det var saa-
ledes behageligt for dig, 11,25). Falskur skifter med rangur og main-
svorin, og beteala skifter med vaida, gjera eav, gjalda, graia til Flandar.
Elles finst: kjebslaa-a, faata, bera fram o. 1. Annaama skifter med teaga