Morgunblaðið - 28.10.2000, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
VIKII
m
LAUGARDAGUR 28. OKTÓBER 2000 4 í
Vísindavefur Háskóla íslands
Hvaða djúpsjávar-
dýr er stærst?
VISINDI
Að undanförnu hefur kennt ýmissa
grasa á Vísindavefnum. Undan-
farna viku hefur umfjöllunarefnið verið tengsl morgun- og kvöldroða
við veðurfar, keilusnið, hvort litarefni sé í sólinni, tungl Satúrnusar,
bandarísk gallon, orðin „tölva“ og „talva“, hvort rétt sé að segja að
klukkan sé margt, massi jarðarinnar, afkastageta tölva, lofthjúpur
Mars, ummál og geisli, hvort maðurinn geti lifað á öðrum reiki-
stjörnum, fjarlægðir í geimnum, markaðsvirði fyrirtækja, sjóð-
streymi, aldur hákarla, feilibyljir, orðin „spölur", „luntur", „ofbeldi"
og „mannvitsbrekka", orðatiltækið „að beygja af“, hvað það er að
vera hálffimmtugur, fyrsti gaddavírinn á íslandi,
Mexíkóar, mannsnafnið „Auðunn", baunirí bala,
veður á öðrum reikistjörnum og hraðeindir.
Slóð Vísindavefjarins er http://www.visindavef-
ur.hi.is. Einnig er hægt að senda ritstjórninni
tölvupóst á ritstjorn@visindi.rhi.hi.is eða hringja í
síma 525 4765.
„luntur, „ofbeidi"
f“, hvað það er að
www.opinnhaskoli2000.hi.is
Af hverju má ekki blóta? Hver
fann upp merkingu þessara
orða?
Svar: Sögnin „að blóta“ merkti upp-
runalega „dýrka; fórna“. Fornmenn
blótuðu heiðin goð þegar þeir leituðu
til þeirra um ráð eða vildu sýna þeim
þakklæti. Fyrir kristin áhrif fær
sögnin aðra og óskylda merkingu,
þ.e. „bölva, formæla".
Það þótti eftir kristnitöku illt að
blóta hin heiðnu goð og merking
sagnarinnar varð neikvæð. Dæmi
eru um þá merkingu í sögninni að
minnsta kosti frá 12. öld.
Sama þróun varð í merkingu
sagnarinnar að ragna. Hún merkti í
fornu máli „dýrka hin fornu goð“,
sem voru meðal annars nefnd regin
(regin, rögnum, ragna) en fékk fyrir
kristin áhrif merkinguna „blóta,
bölva“. Sögnin er nú nær eingöngu
notuð í sámbandinu að bölva og
ragna. Sögnin að bölva „formæla,
biðja e-m bölbæna" er dregin af
nafnorðinu böl og merkir í raun „að
kalla böl yflr e-n“.
Þegar menn blóta taka þeir sér
oftast nafn kölska í munn og segja til
dæmis andskotans, fjandinn sjálfur
eða fjandans, djöfulsins eða helvíti,
eða nota önnur orð sem milda eiga
blótsyrðin eins og ansans (ansi =
stytting á andskoti), déskotans (sam-
andregin mynd úr djöfull og and-
skoti), hver þremillinn (þremill
„skratti, ári, púki“) og svo framvegis.
Innan kirkjunnar jafngiltu þessar
upphrópanir ákalli til skrattans, líkt
og til heiðinna goða áður, og mæltist
slíkt illa fyrir. Heiti skrattans in-ðu
smám saman að almennum blótsyrð-
um, upphrópunum sem menn tengdu
sjaldnast við uppruna sinn.
Vegna hins neikvæða blæs, sem
upphrópunin hefur enn í hugum
margra, er þó yfirleitt lagst gegn
notkun hennar.
Guðrún Kvaran prófessor,
forstöðumaður Orðabókar
Háskólans.
Hvernig verkar strokleður?
Svar: Sá eiginleiki strokleðurs að
fjarlægja blýantsför af pappír er oft-
ast tekinn sem sjálfsagður þó að
margir kannist eflaust við að hafa
einhvern tímann velt honum fyrir
sér.
Skýringin á verkun strokleðursins
felst í gerð og eðli „blýsins" í blýant-
inum. Það er nefnilega ekkert blý í
blýanti! Það sem við köllum í dag-
legu tali „blý“ eða ritblý er blanda af
fíngerðum kolefnisögnum, svo-
nefndu grafíti, og leir. Grafít, sem er
dökkgrátt að lit, er mjög mjúkt efni
og smyrst auðveldlega út undir
þrýstingi enda gjaman notað sem
smurefni í legur. Leirinn sem held-
ur grafítögnunum saman er enn
mýkra efni og eykur því á smyrjan-
leika ritblýsins. Hlutfallið milli leirs-
ins og grafítsins ræður því hversu
hart ritblýið verður. Sé mikið af leir
verður það mjúkt en hart annars.
Þegar yfirborð pappírs er skoðað
í smásjá sést vel að það er hrufótt
eins og fíngerður sandpappír. Við
það að draga blýant eftir pappírnum
festast grafítagnir ásamt leir í hol-
um og skorningum í pappírnum og
grá slóð verður eftir. Strokleðrið
sjálft er úr mjúku gúmmíi og þegar
því er nuddað yfir blýantsförin um-
lykur það grafítagnimar og lyftir
þeim upp af blaðinu. Það sem eyðist
af strokleðrinu inniheldur því graf-
ítagnir og leir. Þetta minnir um
margt á þegar kökudeig er hnoðað á
borðplötu sem búið er að strá hveiti
yfir. Hveitið loðir við deigið og borð-
ið verður autt á eftir.
Einnig er hægt að setja litaðar
agnir í ritblýið (trélitir) en þær em
yfirleitt ekki eins mjúkar og grafítið
og því þarf að lita fastar. Við það af-
lagast pappírinn og ritblýið þrýstist
dýpra ofan í hann. Þá verður erfið-
ara að stroka út án þess að ummerki
sjáist á eftir. Svo em reyndar til
blekstrokleður en þá er búið að
setja harðar agnir í strokleðrið sem
rífa upp efsta lag pappírsins með
blekinu.
Halldór Svavarsson, eðlisfræð-
ingur við Raunvísindastofnun HÍ.
Hvaða djúpsjávardýr er
stærst?
Svar: Stærsta dýrið í undirdjúpun-
um er talið vera risasmokkfiskurinn
(Architeuthis dux). Margar þjóðsög-
ur hafa spunnist um þetta dýr og
stærð þess en vitað er að einstakl-
ingar þessarar tegundar hafa náð
gríðalegri stærð.
Stærsti risasmokkfiskurinn sem
mældur hefur verið er dýr sem rak á
land nærri Timble Tickle í Banda-
ríkjunum 2. nóvember 1878. Þrír
sjómenn sem þá vora við vinnu sáu
eitthvað torkennilegt í fjöranni og
töldu það vera einhvers konar flak.
Við nánari eftirgrennslan reyndist
fyrirbærið vera hálfdauður risa-
smokkfiskur. Mælingar sjómann-
anna sýndu að skrokkur dýrsins var
rúmir 7 metrar á lengd og lengri
armar þess rúmir 12 metrar.
Heildarlengd dýrsins var því rúm-
ir 19 metrar og þyngdin var vel yfir
1 tonn.
Dýrið var að lokum bútað niður í
hundamat.
Talið er að risasmokkfiskar verði
venjulega frá 6 til 13 metrar á lengd
og frá 50 og upp í 300 kg á þyngd.
Risasmokkfiskar hafa fundist í
norðanverðu Atlantshafi, suður að
Azoreyjum og einnig hafa dýr verið
veidd um allt Kyrrahaf.
Vísindamenn hafa ekki náð að afla
sér mikillar þekkingar um lífshætti
tegundarinnar en talið er að risa-
smokkfiskurinn lifi á dýpi frá 500
metram og allt niður í 4.000 metra.
Risasmokkfiskar era rándýr og
hafa menn orðið vitni að því þegar
þeir hafa ráðist á litla hvali. Eitt slíkt
tilvik varð nærri ströndum Suður-
Afríku árið 1966. Tveir vitaverðir
fylgdust þá með því þegar risa-
smokkfiskur réðist á ungan kálf með-
an móðir kálfsins sem var af tegund
suðurhafssléttbaka horfði á og gat
ekki komið ungviði sínu til bjargar. I
einn og hálfan klukkutíma reyndi ófr-
eskjan að drekkja kálftnum. Að lok-
um gafst kálfúrinn upp og hvarf í
djúpið. Stuttu síðar synti móðir kálfs-
ins einsömul út á opið hafið.
Jón Már Halldórsson,
líffræðingur.
Hvers vegna geispum við?
Svar: Spumingin um hvers vegna
dýr, og þar með menn, geispa er enn
þá að valda vísindamönnum erfið-
leikum. Þó era til þrjár megin-
kenningar um það hvers vegna við
geispum.
í fyrsta lagi er lífeðlisfræðileg
skýring sem felst í því að dýr geispi
til að ná meira súrefni inn í líkamann
eða til að losa líkamann við koldíoxíð
sem verður til við öndun og orku-
myndun í líkamanum. Samkvæmt
þessari skýringu geispum við þegar
syfja sækir að vegna þess að þá
verði öndun hægari og því vanti lík-
amann súrefni og þurfi að losna við
koldíoxíð.
Önnur skýring er svokölluð leið-
indaskýring sem gengur út á að við
geispum vegna leiðinda. Hvernig
þessi skýring svarar spurningunni
er erfitt að sjá nema við getum gefið
okkur að það sé leiðinlegt að finna til
syfju.
I þriðja lagi er það þróunarkenn-
ingin sem segir að geispi sé til þess
að sýna tennumar. Hins vegar er
erfitt að tengja það við syfju.
Geispar hafa verið rannsakaðir
talsvert mikið og það merkilega er
að um er að ræða blöndu ósjálfráðs
viðbragðs og sjálfráðrar hreyfing-
ar. Þannig þekkja eflaust margir
hvernig geispar koma af sjálfu sér
en einnig það að hægt er að halda
þeim niðri ef aðstæður krefjast
þess og jafnvél framkalla þá ef þörf
er á.
Maður að nafni Provine hefur
rannsakað geispa talsvert og telur
hann sig hafa afsannað allar þessar
kenningar. Við rannsóknir sínar hef-
ur hann meðal annars kannað hvort
geispar tengist öðram athöfnum
mannsins. A grandvelli þess að
geispar tengjast gjarnan því að fólk
teygir úr sér hefur hann sett fram
fjórðu kenninguna sem er að geispi
sé í raun teygjuhreyfmg fyrir and-
litið.
Bergþór Björnsson,
læknanemi.
Draumurinn sjálfur
DRAUMSTAFIR Kristjáns Frímanns
I húsi draumsins.
Mynd/Kristján Kristjánsson
Ég byrjaði aðbætaskó,
en bótin varð of stór;
að svona slysni samt ég hló,
ogsjáðu,hvemigfór.
Þar var ekki að hopa hót,
þvíhérvarefninóg,
og skónum strax ég breytti í bót,
enbótinvarðaðskó.
(Káinn.)
Eftir því sem tíminn líður og
framtíðin berst örar inn í núið verð-
um við okkur betur meðvitanndi um
tilgang okkar og rök þau er standa
okkur að baki. Erfða og örverafræði,
ný tækni og opnari hugur styður
okkur til dáða og við fetum slóð Guðs
í bókstaflegum skilningi. Við sköp-
um líkt og skaparinn í sinni mynd
alla þá hluti er hönd og auga á festir
og gætum þess vel að arðsemi fylgi
hverri gjörð ella vænim við líklega
ekki að þessu brölti. Allt efni verður
arður ef hugur fylgir máli en sé
ymprað á „því sem ekki er til“ eða
svo nefndum „huglægum sviðum" og
„sálrænum þáttum" verður fátt um
svör. Jú, það er ekkert mál að búa til
tölvuleiki, kvikmyndir og aðrar sýni-
legar umbúðir um hugboð, ESP og
önnur sálræn fyrirbæri og gera úr
því söluvöra en það er sýnd veiði en
ekki gefin, það er allt í plati. Draum-
urinn líður á vissan hátt fyrir það að
vera „ekki til“ nema í huga þess sem
dreymir og hann fær ekki þá athygli
sem hann á í raun skilið vegna þess.
Samt er draumurinn mjög svo raun-
veralegt fyrirbæri og allrar athygli
verður vegna þeirra eiginleika sem
hann býr yfir og berast mönnum
daglega úr svefnhúsi nætur. Draum-
urinn sannar mátt sinn í draumum
sem rætast líkt og í draumi Guðrún-
ar Ósvífursdóttur í Laxdælu og
draumi Kjai-tans Ragnarssonar um
hugmynd að fiskilínutengi sem sagt
er frá í Morgunblaðinu 20. aprfl
1991. Drauminn má virkja líkt og
fallvötnin og ef til vill sníða í REM-
tæki eða lófatölvu sem gæti orðið
raunveralegur draumur, varða á
veginum um lífið, hugmyndabanki
og framvörður á leikvelli tímans.
„GE“ dreymdi
Draumurinn barst Draumstöfum
27. febrúar 1999.
Þennan draum dreymdi mig viku
fyrir Súðavíkurflóðin. Tengdafor-
eldrar mínir bjuggu þá í Eyradal en
húsið stendur uppi á hól og sér vel
yfir í þorpið. Mér fannst ég vera á
túninu og það var enginn snjór,
frekar eins og sumar. Mér verður
litið yfir í þorpið og sé þá eins og
jarðskjálfta ríða yfir og allt leikm- á
reiðiskjálfi, með mér á túninu stóð
bróðir manns míns (Daði) og ein-
hvers staðar vissi ég af tengdaföður
mínum (Kjartan). Allt í einu er ég
komin inn í þorpið og finnst mér
mikið hafa gengið á, þá sé ég ömmu
mannsins míns standa þarna á móts
við staðinn sem flóðin komu niður,
hún var í fínum rósóttum morgun-
kjól með hvíta svuntu eins og ég
mundi eftir henni, lágvaxinni og
þéttri (hún lést fyrir nokkrum áram
103 ára). Segi ég þá við einhvern
sem stóð við hlið mér: „Nei, sjáið
ömmu hans Bjarna, ekki sér neitt á
henni þótt hún sé 103 ára, stendur
hún ekki þarna bein og brosandi."
Ráðning
Draumar eiga sér leynda tilveru og
stundum virðist sem þeir finni
„rétta“ fólkið fyrir „réttu“ draum-
ana líkt og í þessum draumi sem er
nokkuð skýr lýsing á þeim harmleik
sem átti sér stað í Súðavík á sínum
tíma. Það sem veldur að draumur-
inn virðist líkt og sækja sér dreym-
anda eru nöfnin, en Daði merkir
dauða og Kjartan breytta tilveru.
í bréfinu tók GE fram að skyld-
fólk ömmu manns hennar hefði
ekki beðið skaða í flóðunum og því
mætti túlka ömmuna og vera henn-
ar þarna sem merki um það, en sé
rýnt í táknin og þau skoðuð betur
virðist eitthvað allt annað á ferð-
inni. Rósótti kjóllinn (ílóra/
margbreytileiki), hvíta svuntan (ný
byrjun/endumýjun), aldur ömmun-
nar (tími breytinga) og Bjarni
(hamingja) gefa í skyn að „úr ösku
rísi nýtt lífað upp rísi þjóðlíf og
skipist í sveit, að nýsköpun og end-
urvakning þjóðlegra gilda verði
hvatning til dáða og framfara fyrir
byggðina og muni sú „rós“ ná að
blómstra víða.
• Þeir lescndur sem vi'í/a íá drauma sína birta
og ráðna sendi þá mcð fullu nafni, fæðing-
ardegi og ári ásamt heimilisfangi og dul-
nefni til birtingar tífc
Draumstafir
Kringlunni 1
103 Reykjavík
eða á heimasfðu Draumalandsins
http://www.dreamland.is.