Morgunblaðið - 28.10.2000, Blaðsíða 44
VIKU
IM
MORGUNBLAÐIÐ
44 LAUGARDAGUR 28. OKTÓBER 2000
Bakverkir eru
fátækragildra
Morgunblaðið/Golli
Rangar vinnustellingar eru ein af aðalástæðum bakverkja.
KOSTNAÐUR vegna hreyfi- og
stoðkerfissjúkdóma á íslandi er áætl-
aður vera á bilinu 3,4 til 13,6 milljarð-
ar króna á ári, ef mið er tekið af nið-
urstöðum rannsókna á Norður-
löndum, að því er íram kom í erindi
Axels Hall, sérfræðings hjá Hag-
fræðistofnun HI, á málþinginu Bak-
verkinn burt! nú í vikunni. Málþingið
var haldið í tengslum við Alþjóðlegu
vinnuvemdarvikuna 2000.
„Heildarumfang samfélagslegs
kostnaðar af atvinnutengdum sjúk-
dómum er þó ekki þekkt stærð á ís-
landi enda hefur úttekt á umfangi at-
vinnutengdra sjúkdóma eldd verið
framkvæmd hér á landi. Ákveðnir
örðugleikar eru á þvi að framkvæma
slíka úttekt hér þar sem ekki er mikið
til af gögnum, sem er forsenda þess
að slíkt mat sé mögulegt,“ sagði Axel.
í erindi Axels kom fram að sam-
kvæmt lögum beri læknum að til-
kynna um atvinnutengda sjúkdóma
eða ef slys ber áð höndum. „Dauða-
slysin og alvarlegri vinnuslys eru til-
kynnt en misbrestur virðist vera á því
að tilkynna atvinnutengda sjúk-
dóma.“
Utreikninga sína byggir Axel á
niðurstöðum kannana sem gerðar
hafa verið annars staðar á Norður-
löndunum og víðar innan Evrópu-
sambandsins.
Alþjóðavinnumálastofnunin telur
að vinnuslys og atvinnutengdir sjúk-
dómar kosti Vesturlandaþjóðir að
jafnaði um 4% af landsframleiðslu á
ári og falla atvinnutengdir stoðkerfis-
sjúkdómar innan þess. Niðurstöður
norrænna kannana gefa til kynna að
heildarútgjöld vegna stoðkerfis-
vandamála í hálsi og handleggjum
séu um 0,5-2% af vergri landsfram-
leiðslu á Norðurlöndunum á ári
hverju. Samkvæmt Vinnuverndar-
stofnun ESB í Bilbao á Spáni gefa
fyrirliggjandi rannsóknir sterkar vís-
bendingar um að stoðkerfiskvillar í
hálsi, herðum og efri útlimum séu
mikið vandamál í ríkjum Evrópusam-
bandsins. Stjómvöld í nokkrum að-
ildarríkjum ESB staðhæfa að þessir
kvillar valdi bæði verulegu heilsu-
tjóni og miklum fjárútlátum.
Kostnaður af sjúkdómunum skipt-
ist í beinan kostnað og óbeinan.
Beinn kostnaður er m.a. vegna
skertrar framleiðni á vinnustað og
fjarvista starfsfólks frá vinnu. Út-
gjöld vegna læknisþjónustu og
sjúkraþjálfunar falla þar undir sem
og sjúkradagpeningar og bætur ef
sjúkdómurinn leiðir til örorku auk
ýmiss konar annars kostnaðar.
Óbeinn kostnaður verður m.a. vegna
skertrar þátttöku í heimilisstörfum
og umönnunar aðstandenda. Mann-
legi þátturinn, þ.e. þjáning og almenn
vanlíðan, fellur þar undir. Þá kostar
sitt að þjálfa og mennta fólk til nýrra
starfa ef til þess þarf að koma. Talið
er að óbeinn kostnaður vegna kvilla í
stoðkerfi sé mun meiri en sá beini.
Samspil líkamlegra,
sálrænna og félagslegra þátta
„Bakvandamál eru mjög algeng á
Islandi. Talað er um að árleg tíðni
þeirra sé um 30%,“ sagði Magnús
Ólason, yfirlæknir verkjasviðs á
Reykjalundi, í erindi sínu. Flestir ná
sér fljótt, en bati þeirra sem búa við
langvarandi bakverki er oftast hæg-
ur og ófullkominn. „Örorka af völd-
um bakverkja hefur farið vaxandi á
seinni árum og það má benda á að
það er ákveðin fátækragildra að
verða öryrki vegna bakvandamála,"
sagði hann. Hann sagði einnig að litið
væri á bakverki sem samspil lífeðlis-
fræðilegra, sálrænna og félagslegra
þátta. Magnús sagði að bestu bata-
horfur væru ef fólk bregst hratt við
þegar það fær í bakið. Það væri aftur
á móti ekki raunhæft markmið að
vilja bakverkinn burt þegar lang-
vinnir baksjúkdómar væru annars
vegar. Meðferðin byggðist á því að
auka fæmi, þrek og þol sjúklinga,
draga úr lyfjanotkun þar eð lyfja-
meðferð ber alla jafna lítinn árangur,
auka streituþol og kenna fólki að
nota slökun og ýmiss konar hugræna
atferlismeðferð.
Eiríkur Líndal, yfirsálfræðingur á
geðdeild Landspítalans - háskóla-
sjúkrahúss, sagði í sínu erindi að það
reyndist fólki oft þungbært að fá al-
varlega verki í bak, enda hefði það
margt hvert aldrei upplifað slæma
verki fyrr. Ætti þetta ekki síst við
um karlmenn og aðra sem ekki hafa
fætt börn. „Verkurinn getur komið
verulega á óvart,“ sagði hann. Hann
benti einnig á að stöðugur, veikur
verkur færi mun verr með fólk en sár
verkur sem kemur og fer. Langvar-
andi verkur hefði einnig áhrif á sjálf-
söryggi sjúklinga sem þyrftu nú að
reiða sig á aðstoð annarra, taka lyf
og lifa í óvissu um hvenær og hvort
þeir kæmust aftur til vinnu.
Vinnuvistfræði í
tísku erlendis en ekki hér
Dóra Hansen innanhússarkitekt
sagði að mikilvægt væri að vinnu-
svæði væru hönnuð með vinnuvist-
fræði í huga. Hún sagðist telja að
bakvandamál fólks mætti rekja allt
aftur til grunnskóla þar sem sjaldan
væri gert ráð fyrir að böm í sömu
bekkjardeild væra mjög mismunandi
að hæð. Hún sagði einnig að víða er-
lendis væri nú í tísku að fá hönnuði til
að hanna vinnustöðvar út frá vinnu-
vistfræðilegum sjónarmiðum en hér
á landi væri fyrst og fremst leitað til
þeirra vegna fagurfræðilegra þátta.
Þórann Sveinsdóttir, sjúkraþjálf-
ari hjá Vinnueftirliti ríkisins, sagði í
erindi sínu að álagseinkenni væra
samkvæmt rannsóknum algengust í
baki, hálsi og herðum. „Ef óheppilegt
álag fær að þróast áfram getur það
leitt til skertrar hreyfigetu og lakari
starfsorku. Samkvæmt upplýsingum
m.a. frá Vinnuvemdarstofnun ESB í
Bilbao og Evrópsku vinnuvemdar-
stofnuninni í Dublin kvarta 30%
starfsmanna undan vinnutengdum
bakverkjum. Fast á hæla þess kemur
streita en undan henni kvarta 28%
starfsmanna," sagði Þórann.
Þeir sem helst fá bakverki, sagði
Þórunn, er fólk sem handleikur
þungar byrðar, vinnur við slæmar
vinnustöðvar, stundar einhæfa vinnu
og þar sem vinnuskipulag er óheppi-
leg. Þá minnti hún á að fjallað er um
líkamsbeitingu nemenda í aðalnám-
skrá grannskóla og að álag á bak
væri mun meira í sitjandi stöðu en
standandi.
Gunnar K. Guðmundsson, yfir-
læknir atvinnuendurhæfingarsviðs á
Reykjalundi, sagði að ráðuneyti sem
færa með málefni tengd atvinnusjúk-
dómum, þ.e. félagsmála-, mennta-
mála- og heilbrigðis- og tryggingar-
áðuneyti, hefðu lítið samstarf um
málefnið sín á milli og að úr því þyrfti
að bæta. Atvinnuendurhæfingarsvið-
ið á Reykjalundi er nýtt af nálinni.
Þangað hafa 15 sjúklingar innritast
en 10 útskrifast með mun meiri starf-
sorku en er þeir komu þangað.
títgjöld úr sjúkrasjöði
hækkað mikið
Guðrún Óladóttir forstöðumaður
sjúkrasjóðs Eflingar sagði að útlit
væri fyrir að útgjöld úr sjóðnum
yrðu 30% hærri í ár en í fyrra. Um
40% félagsmanna Eflingar, sem era
frá vinnu og fá sjúkradagpeninga í
þrjá mánuði eða lengur, era frá
vegna stoðkerfisvandamála, sagði
hún enn fremur.
Óskar Maríusson, efnaverkfræð-
ingur hjá Samtökum atvinnulífsins,
sagði að stjórnendur æ fleiri fyrir-
tækja hefðu gert samning við fyrir-
tæki, sem sérhæfa sig í ráðgjöf til
heilsueflingar á vinnustöðum. Slík
fyrirtæki annast í mörgum tilfellum
skráningu á fjarvistum starfsmanna
og ráðgjöf til veikra starfsmanna og
sagði Öskar að það hefði sparað fyr-
irtækjunum töluvert fé.
Undir lok málþingsins Bakverkinn
burt! sagði Sigurbjörg Sverrisdóttir,
frá fyrirtækinu ISAGA, frá vel
heppnaðri vinnuvernd hjá fyrirtæk-
inu. Þar á bæ var samið sérstakt
vinnuvemdarkerfí með það m.a. að
markmiði að tryggja stöðugar úr-
bætur í öryggis- og vinnuvemdar-
málum. Starfsmenn era hvattir æ of-
an í æ til að láta til sín taka í
öryggismálum fyrirtækisins, sagði
Sigurbjörg, þeirra væri hagurinn og
þeirra væri þekkingin á því sem bet-
ur mætti fara. Hún benti á að fram-
leiðslukostnaður fyrirtækisins hafi
lækkað á undanfömum áram og taldi
hún að það mætti m.a. rekja til
vinnuvemdarkerfisins.
Hvað ergeðvernd?
GYLFIÁSMUNDSSON SÁLFRÆÐINGUR SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Spurnlng: Þessa dagana er mikið
rætt um geðrækt og geðvemd í
fjölmiðlum og á ráðstefnum, og í
undirbúningi er fræðslustarfsemi
fyrir almenning í skólum og á
vinnustöðum um geðrækt. I hveiju
felst geðvernd og hvaða árangurs
er helst að vænta af henni?
Svar: Geðvemd er allvíðtækt hug-
tak sem felur í sér heildaramfang
geðheilbrigðismála, allt frá for-
vörnum til lækninga á alvarlegum
geðsjúkdómum, á sama hátt og
heilsuvernd fjallar um heilsufar og
sjúkdóma almennt. Félög um geð-
vernd hafa verið starfrækt víða um
heim um áratugaskeið og vinna að
bættri geðheilsu meðal al-
mennings. Fyrsta geðverndarfé-
lagið var stofnað í Bandaríkjunum
árið 1908, en á íslandi var Geð-
verndarfélag íslands stofnað árið
1949. Síðar hafa verið stofnuð Geð-
verndarfélag Akureyrar og Geð-
hjálp. Öll þessi félög hafa haldið
uppi fræðslustarfi m.a. með útgáfu
tímarita, en einnig stuðlað að betri
aðbúnaði fyrir geðsjúka, t.d. Geð-
hjálp með starfrækslu félags-
miðstöðvar og Geðverndarfélag ís-
lands með rekstri sambýla svo að
nokkuð sé nefnt. Þessi félög hafa
stuðlað að geðvernd í víðasta skiln-
ingi. Á síðustu árum hefur orðið
mjög aukin áhersla á heilsuvemd á
öllum sviðum og undanfarið hefur
geðvemd og einkum forvamir á
sviði geðheilbrigðis verið í sviðs-
ljósinu, og Geðhjálp er nú aðili að
umfangsmiklu langtímaverkefni í
geðrækt fyrir almenning í sam-
vinnu við heilbrigðisyfirvöld.
Geðvernd má flokka í nokkur
stig. Framþátturinn í geðvernd er
rannsóknir og á þeim byggjast öll
seinni stig geðvemdar. Rannsókn-
ir fara yfirleitt hljótt og árangur
þeirra kemur oft seint í Ijós, en
þær era sú undirstaða sem leiðir til
árangurs. Á síðustu 50 áram höf-
um við séð hvemig rannsóknir á
sviði geðheilbrigðismála hafa leitt
til breyttra viðhorfa í uppeldi og
lífsstíl, bættum aðbúnaði geð-
sjúkra og stórstígum framföram í
sállækningum og lyfjameðferð.
Þetta á ekki aðeins við um er-
lendar rannsóknir heldur hafa
rannsóknir í sálfræði, geðlæknis-
fræði og félagsvísindum hér á landi
farið stigvaxandi og lagt sitt af
mörkum til betra mannlífs og betri
geðheilsu á íslandi.
Annar þáttur geðvemdar er
fræðsla. Án rannsókna væri þó öll
fræðsla byggð á sandi og stöðnun
yrði á lækningasviðinu. Þekking á
sálarlífinu og geðsjúkdómum og
miðlun á henni leiðir fólk til betri
vitundar um heilbrigða lífshætti og
vandamál sín og annarra, auk þess
sem hún minnkar fordóma gegn
geðsjúkdómum.
í þriðja lagi er bættur aðbúnað-
ur, uppeldisskilyrði og almenn lífs-
skilyrði til betra mannlífs. Gott
dæmi um rannsóknir sem hafa haft
í för með sér breytt viðhorf til upp-
eldis og aðbúnaðar barna era rann-
sóknir enska geðlæknisins Johns
Bowlbys á sjötta áratugnum. Hann
sýndi fram á hve náin tengsl barns
við móður eða aðra nánustu á
fyrstu þremur æviáranum geta
skipt sköpum um tilfinningaþroska
þess og almenna geðheilsu síðar
meir. A fáum áram vora upp-
eldisaðstæður og aðbúnaður bama
löguð að þessum niðurstöðum á
Vesturlöndum, m.a. hér á landi.
Þannig var mjög dregið úr vistun
barna á vöggustofum og upp-
eldisstofnunum og heimsóknir for-
eldra til bama sinna á sjúkrahús-
um opnaðar eins og kostur var, en
þær vora áður mjög takmarkaðar.
í fjórða lagi era viðbrögð við
geðrænum einkennum á framstigi.
Það er mikilvægt að þekkja byrj-
unareinkenni geðsjúkdóma og geta
bragðist við þeim í tíma. Rann-
sóknir hafa sýnt að strax í bemsku
má stundum sjá viss hættumerki,
sem oft er hægt að ráða bót á áður
en bamið nær þroska og einkennin
festast í sessi.
I fimmta lagi era hinar eiginlegu
geðlækningar, þegar sjúkdómur-
inn hefur grafið um sig. Rannsókn-
ir hafa leitt til betri þekkingar á or-
sökum og eðli margra geðsjúk-
dóma. Nýjar lækningaaðferðir
hafa komið fram í sállækningum og
miklar framfarir hafa orðið i lyf-
lækningum við geðsjúkdómum,
sem hafa gerbreytt lífi fjölda fólks
og gert mögulegt að fylgja árangr-
inum eftir með virkum félagsmót-
andi aðgerðum.
Með betri árangri við lækningar
hefur legutími styst og mun færri
verða langlegusjúklingar af völd-
um geðsjúkdóma en áður var.
Þetta hefur orðið til þess að meiri
tími gefst til að fylgja eftir lækn-
ingu með endurhæfingu, sem er
sjötta og síðasta stig geðverndar.
Margir sjúklingar detta úr sam-
bandi við mannlífið, missa tengsl
við félaga og fjölskyldur og verða
óvinnufærir. Að bráðameðferð lok-
inni er þessum sjúklingum oft fylgt
eftir á dagdeildum og göngudeild-
um. Margir þeirra sækja iðjuþjálf-
un til undirbúnings fyrir störf á
hinum almenna vinnumarkaði.
Stofnuð hafa verið sambýli, þar
sem þeir geta lifað sem eðlilegustu
heimilislífi og notið félagsskapar
og ræktað með sér lífshætti sem
gefa iífinu gildi.
Þótt mikið hafi áunnist, sérstak-
lega á undanfömum 50 áram, er
enn langt í land í baráttu við geð-
sjúkdóma. Með öflugri geðvemd á
öllum stigum getum við þó gert
okkur vonir um enn stórstígari
framfarir til bættrar geðheilsu á
komandi áratugum.
• Lesendur Morgunblaðsins geta spurt sál-
frœðinginn um það scm þcim liggur á
hjarta. Tekið crmóti spumingum á virkum
dögum milli klukkan lOog 17ísíma 569110
og bréfum eða símbréfum merkt: Vikulok,
Fax: 5691222. Einniggeta lesendurscnt
fyrirspumir sfnar með tölvupósti á netfang
Gylfa Ásmundssonan gylfias(S)li.is.