Árbók Landsbókasafns Íslands - Nýr flokkur - 01.01.1977, Blaðsíða 63

UM FÓLKSFIÖLLDA Á SUDURLANDE ... 1781
63
hleypidómaleysis. Raunar má segja líkt um fleiri verk upplýsingar-
manna.
„Drepsótt, Stríd og Dýrtíd, eru kalladir þeir snörpustu vendir í
Guds hendi, af hvörium Davíd Konúngr átti fordum kost á at velia
einn. í þær mundir mun Stríd hafa verit skadvænlegra enn Drep-
sótt, því þá giördi hvörr, sem sigr féck, med sverdi og eldi Aleydu af
mönnum, qvikfénadi og öllu. En á nærverandi tídum er Stríd ordit
vægara enn Drepsótt, einkum medal vel sidadra þióda, því þat deydir
nú eigi qvinnur og börn eins og í fyrndinni, heldr skilr úngvidit eptir,
þar sem Drepsóttin slær nidr menn og qvinnur, únga og gamla. Þessa
verst meina eg þó sé Hallæris-húngrit, hit hardasta sverd, þat vægir
hvorki úngum né gömlum, þat deydir eptir lánga pínu, þat færir med
sér heilan her af siúkdómum, þat rýfr burt qvikfénad og bústofn, er
lengi á i at názt aptr, eptir at Húngrinu hefir aflinnt, og hvat eigi er
minnst verdt: þat færir med sér rán og stuldi, medan þat yfirstendr,
en sídan dugnadar- og stiórnleysi, med siálfrædi, sem vidbrennr lengi,
á eptir; at eg eigi tali um Húngr-pest, er optsinnis bædi qveikz hefir
af Hallæri og aliz á því.“
Þannig er upphaf hins kunna höfuðrits Hannesar biskups Finnssonar
Um mannfækkun af hallærum á Islandi, sem kom út 1796 í fjórtánda
bindi Rita þess Konungliga íslenzka Lærdóms-lista Félags. Það var
skrifað til að minnka víl hjá þeim, „sem meina at aldregi hafi í fyrnd-
inni verit svo hardt, sem í þeirra tíd.“ Rit það sem hér birtist í fyrsta
sinn er hliðstæða hins fyrra, en fjallar aðeins um eitt ár, 1781, eins
og nafnið ber með sér. Biskupinn skrifar minna um það í höfuðritið,
en vísar til þessa ritlings (225. skýringargrein), sem hann hafi „fyrir
nokkrum árum skrásett“, og mun hann geta um þetta 1793.
Til nánari skýringar skal hér tilfært það sem segir um árið 1781 í
Mannfækkun.
„Biargrædisskortr vard um vetrinn 1781 almennr, og hrossakiöts
át fór þá, af margra neyd, svo í vöxt, at þat, frá því landit vard al-
kristnad hefir aldrei verit svo miög tídkat“ (125).
„Landfarsótt og magasýki á börnum og gamalmennum gengu þá
um vorit, sem urdu því mannskædari, sem mjólkin og holl matarbiörg
var eigi til, en illa malat strá-mikit bygg, er þeir fátæku mest keyptu“
(125-127).
„Þetta nýnefnda bágenda-ár telia aungir medal hardæra, og þó
eigi séu meir enn 12 ár sídan lidin, hafa flestir gleymt því, en muna
einúngis til þess Hallæris, er sídar kom og yfirtók, þar þó árit 1781
dró kraptana úr landbúinu, svo árinu 1784-5 var því hægra at koll-
fella þat. En hvörsu skadnæmt árit 1781 hafi verit má ráda af því, at
þá dóu í Snæfellsness-sýslu (sem at mestu er siópláts, og at því leiti
gripalítil) 260 kýr, 4355 saudfiár, og 334 hestar, en mistuz eda úr-
gengu 43 skip og bátar. Þó siez hallærit skýrast af því, at frá haust-
nóttum 1780 til fardaga 1781 dóu fleiri enn fædduz í Skálhollts-
stipti 926, og í Hóla-stipti 63, dóu flestir af þessum í sióplátzum (þess-