Eimreiðin - 01.10.1939, Side 82

426
RITSJÁ
eimreiðin
á ]ieim timum aðeins sem mjólkurkú konungs og danskra kaupmanna,
sein konungur þurfti að hafa sér hliðholla í haráttu sinni við aðalinn, og
var því engin von, að liann mundi fallast á tillögur, sem rýrðu stórlega
tekjur þeirra af viðskiftum við ísland.
í riti þessu er fremst ævisaga Gisla Magnússonar. 1 upphafi er drepið
mjög stuttlega á hag landsins og einkum islenzkra höfðingja á fvrra
lielmingi 17. aldar. Lesandinn mundi óska, að sú greinargerð liefði verið
miklu ítarlegri, því að starf Gisla verður hvorki skilið né metið réttilega,
nema menn hafi nokkura þekkingu á þeim efnum.
Næst er ritgerð sú, sem getið var um, á latínu, með islenzkri jiýðinga
eftir útgefanda. Hún heitir: Greinargerð um fyrirætlun eða skýrsla um
það, sem ég lief ásett. mér að koma í verk með tið og tíma á föðurlandi
minu, eyjunni fslandi, með guðs hjálp og góðra yfirvalda ráði, og er dag-
sett 16. sept. 1647. En fyrirætlanir lians eru i stuttu máli þessar: 1. Að
koma á fót brennisteinsvinslu. 2. Ymiskonar önnur framleiðsla, svo seiu
saltsuða, blásteins- og saltpétursvinsla. 3. Ræktunartilraunir. „Og mundi
ég ætla, að hjá oss vaxi nú villijurtir, sem gæti nægt oss til fæðis, klæðn-
aðar og lyfja, eflir þvi sem vér erum i veröld settir, svo að oss muni
elcki skorta annað en þekkingu á þeim og öðrum velgjörðuin guðs og nátt-
úrunnar." 4. Að hagnýta sér vatnafiska og vilta fngla betur en áður hefui’
gert verið. 5. Að reisa heimili og vinnuhæli handa ölmusumönnum og
flakkaralýð. 6. Að stofna skóla á Þingvöllum fyrir höfðingjasyni, til þess
að menta ])á og gera þá hæfa til þess að þjóna guði, konungi og fóstui-
jörðu. 7. kaflinn er um helztu höfðingjaættir hér á landi. I 8. kafla ber
Gísli fram óskir sínar um hlunnindi islenzkum höfðingjum til handa: al
að þeim sé leyft að taka upp ættarnöfn til aðgreiningar frá alþýðu manna.
li) að höfðingjum sé veitt skattfrelsi í hciðurs skyni, og býðst Gísli til
þess að bæta konungi skaðann með bvi að koma á saltvinslu til ágóða
fyrir konung. c) að stofnuð verði nýbýli á konungs- og kirknajörðuin,
sem verði erfðalén höfðingja. d) að konungur endurnýi forn réttindi höfð-
ingja, að þeim einum séu veittar sýslur og klaustur. e) að erfðafasteign-
um höfðingja megi ekki farga úr ætt, en alþýðumönnum sé skipað að
lijóða fasteignir til sölu i 4. lið skyldleika sins, er þeir vilja selja. í
kafla fer Gisli fram á cinkarétt sér og föður sínum, Magnúsi lögmanni.
til handa, til notkunar og vinslu allra inálma, sem hér kunna að finnast
á konungs- og kirkjujörðum, gegn ákveðnu gjaldi. í 10. lagi vill Gísli mynda
sjóð, sem sé eign rikisins: „Ríki vort á hvorki sjóð né tekjur .... ekki
á það neitt lausafé (þó hlægilegt sé), ncma klukku eina á þingstaðnuni,
sem hringt er á ákveðnum tímum til málaflutnings og dómsuppsagna a
þingum. En klukka þessi sprakk fvrir 16 árum og gefur nú svo daufl
liljóð frá sér, að varla hcyrist til liennar i lögréttu.“ Vill Gísli leggJa
liluta af ágóða sinum af fvrirhugaðri málmvinslu í slíltan sjóð og að
konungur geri eins, og enn hluta af tekjum kirkjunnar af kirkjujörðum-
1 11. lagi æskir Gísli þess, að sér verði falin forstaða allra þessara fram-
kvæmda, og að sú staða gangi siðan að erfðum til næsta erfingja hans.