Uppeldi og menntun - 01.01.1996, Qupperneq 12

KENNSLA HEIMA OG í SKÓLA
menntunarsögunni. Til skamms tíma hefur það þótt sjálfsagt að tengja formlega
menntun eindregið við staðbundna skólavist, en slíkt verður trúlega af eftirkom-
endum álitið eitt dæmi af mörgum um skringilegheit tuttugustu aldarinnar!
I þessari grein er ætlunin að taka til athugunar þátt heimila í barnafræðslu á
fyrstu þremur áratugum aldarinnar þegar opinber skólavæðing var komin á fulla
ferð á Islandi en takmarkaðist þó enn að mestu leyti við börn tíu ára og eldri.
Tímabilið sem er til athugunar markast af setningu fyrstu almennu laganna um
fræðslu barna (1907) og síðan nýrri lagasetningu um þetta efni tæpum tveimur
áratugum síðar (1926). Athugað verður hvernig samstarf heimila og skóla var
hugsað og horfði við frá sjónarhóli yfirvalda á þessu tímabili. Lauslega verður
kannað hver munur var á skólasókn og skólavist barna eftir eðli byggðar (þétt-
býli/dreifbýli) og að hvaða marki skóli var sóttur af yngri börnum sem áttu ekki
rétt á ókeypis skólavist lögum samkvæmt. í ljósi þessa verður athugað hvernig
sambandi heimila og skóla var háttað, einkum með tilliti til þeirra væntinga sem
bæði lög og skólamenn höfðu um undirbúningsfræðslu barna heima áður en þau
hæfu formlegt skólanám.
MÁLAMIÐLUNIN 1907 - TENGING HEIMAFRÆÐSLU
OG SKÓLAFRÆÐSLU
Olíkt því sem gerðist á öðrum Norðurlöndum var það fyrst í upphafi þessarar aldar
(1907) að við Islendingar eignuðumst almenna löggjöf um fræðslu barna (Haue o.fl.
1986:35-36, Richardson 1992:30-37, 68-72). Sem kunnugt er mátti fullnægja
fræðsluskyldukröfum þessara laga án þess að börn stunduðu skólanám í eiginleg-
um skilningi. Einstök sveitarfélög máttu velja um þrenns konar fræðsluform, þ.e.
a) fastan skóla, b) farskóla, c) heimafræðslu undir eftirliti opinbers kennara. Fræðslu-
form a) var aðallega ætlað umdæmum í þéttbýli (skólahéruðum) en hin tvö síðar-
nefndu umdæmum í dreifbýli (fræðsluhéruðum). Börn 10-14 ára í skólahéruðum
skyldu sækja fasta skóla minnst sex mánuði á ári en börn í fræðsluhéruðum far-
skóla minnst tvo mánuði árlega. Þrátt fyrir þennan mikla mun á árlegri lengd skóla-
göngu gerðu lög ráð fyrir því að börn svöruðu nokkurn veginn sömu kröfum á
prófi í grunngreinum, óháð því hvort þau hefðu notið skólakennslu lengur eða
skemur eða alls ekki. Öllum börnum 10-14 ára var skylt að ganga undir próf á
hverju vori í viðurvist opinbers prófdómara. Þær kunnáttukröfur sem börnin áttu
að standast við lok fræðsluskyldu voru tilgreindar í 2. gr. laganna og útfærðar
nánar í Reglum um barnapróf sem fræðslumálastjórnin setti árið 1908 (Lög um fræðslu
barna 1907, Lög og fyrirskipanir 1910:28-32).
I meginatriðum helgaði Alþingi með þessari löggjöf þá þróun sem hafði átt sér
stað í málefnum barnafræðslu á undangengnum áratugum, einkum eftir að sett
voru lög árið 1879 um kunnáttu barna í skrift og reikningi sem fermingarskilyrði. Á
þessu milliskeiði hafði hvert sveitarfélag verið sjálfráða um hvort og þá hvers konar
þjónustu það léti aðstandendum barna í té við að uppfylla lögbundnar kröfur um
fræðslu þeirra. í reynd komst þá á sú skipan að fastir skólar voru starfræktir í
10