Uppeldi og menntun - 01.01.1996, Blaðsíða 83

JÓN SIGURÐSSON
Skilgreina verður hver „markaður" slíkrar stofnunar er. Er hann einstakling-
arnir í námsmannahópnum, fjölskyldur og forráðamenn þeirra, væntanlegir vinnu-
veitendur, samfélagið í heild, eða jafnvel eigin starfsmenn stofnunarinnar sjálfrar,
kennararnir og rannsóknarmennirnir? Þá er miðað við þekkt sjónarmið viðskipta-
lífsins en á því sviði hefur þetta hugtak ekki síst verið notað um mælistiku árangurs
og brennidepil athygli og eftirsóknar í starfseminni. Þessi mælistika getur einnig
verið samsett af öðrum þáttum og aðiljum.
Þessu viðfangsefni tengist skilgreining á markhópi eða markhópum stofnunar-
innar. Hverjir eru þeir eiginleikar væntanlegra námsmanna sem einkum er leitað
að: aldur, fyrri skólaganga, lífsreynsla eða önnur einkenni? Enn fremur þarf að skil-
greina við hvað er miðað „fram undan", þ.e. hver er áætlaður eða fyrirhugaður
starfs- og lífsferill námsmanna í framtíðinni. I þessu efni skiptir máli hvers konar
vinnustaði, starfsferil, skyldustörf o.þ.h. í framtíð menn hafa í huga í fræðslu-
starfinu.
Spurt verður hver greiðir kostnað stofnunarinnar. Þá er einkum átt við ríkis-
valdið eða samfélagið í einhverri annarri mynd, námsmennina sjálfa eða aðstand-
endur þeirra, eða einhverja aðra aðilja. Afram verður spurt hver ákveður hvað
greiða skuli og hvaða kostnað skuli viðurkenna og hvern ekki. Ákveður greið-
andinn þetta, eða einhver annar?
Og enn verður spurt í svipuðum anda hvernig verðleggja eigi þjónustu stofn-
unarinnar. Vitað er t.d. að svonefndur „einingarkostnaður" og „jaðarkostnaður" (á
ensku: marginal cost) skiptir oftlega takmörkuðu máli þegar verið er að meta
fræðslukostnað eins eða örfárra einstaklinga til viðbótar á starfandi námsbraut
fræðslustofnunar. Þá er og spurt hvernig á að tryggja að allt verði raunverulega
greitt þegar um það sem hagfræðingar kalla „samgæði" er að ræða að einhverju eða
jafnvel miklu leyti og ekki er unnt að hindra tiltölulega frjálsan aðgang að „gæð-
unum". Eða skipta slíkar greiðslur e.t.v. ekki máli? Hingað til hafa menn jafnvel
ekki talið sig einu sinni þurfa að vita neitt um þetta.
í matsgerðum verður að fjalla nokkuð um það hve mikla þjónustu stofnunin á
að veita, hve mörgum, hve lengi og að hve miklu marki. Þá verður spurt hvað sé
nægileg þjónusta, námsaðstoð, ráðgjöf, leiðsögn og kennsla, og hvað er ófullnægj-
andi þjónusta, og hvað er prýðileg eða frábær þjónusta? Þekkt er að erfitt getur
reynst að ákvarða mörkin milli hæfilegrar leiðsagnar og þeirrar nauðsynjar náms-
mannsins að „læra af mistökum" og „hafa eitthvað fyrir þessu sjálfur".
Atriði sem þessu tengist er spurningin hvernig greina skuli sértækan kostnað
stofnunarinnar frá almennum og sérstökum kostnaði samfélagsins, og hvernig
greina skuli sértækar tekjur stofnunarinnar frá tekjum samfélagsins. Hvers konar
kostnaðar- og nytjagreining getur upplýst framlag og skerf stofnunarinnar til þeirra
sem hún á að þjóna, eða öfugt? Þegar fjallað er um áhrif út fyrir stofnunina sjálfa og
nánasta umhverfi og markhópa hennar beinist athyglin að svonefndum úthrifum (á
ensku: externalities), og ef litið er til framtíðar má nota hugtakið „langtíma-úthrif".
Máli skiptir hver eru eða verða úthrifin af starfsemi fræðslustofnunarinnar, hver
verða langtíma-úthrifin að líkindum, og hver skuldar hverjum eða á inni hjá
hverjum þegar allt kemur til alls. Til skamms tíma hafa spurningar af þessu tagi
81