Hugur - 01.01.1996, Qupperneq 18

16
Kristján Kristjánsson
reglan um tvenns konar afleiðingar. En skyldi okkur ævinlega vera í
lófa lagið að greina á milli þessara tvenns konar skyldna? Hví rakst til
dæmis ekki taumhaldsskylda gagnvart eina verkamanninum í 3
(sögunni um járnbrautarvagninn) á við verknaðarskylduna að bjarga
hinum fimm sem voru hvort eð er dauðans matur að öðru óbreyttu?
Átti söguhetjan þá nokkuð að grípa í handfangið?
Meinið er að það virðist oft og tíðum, ef ekki alltaf, vera undir
hælinn lagt hveiju við lýsum sem skyldu til verknaðar og hveiju sem
skyldu til taumhalds. Hér má vísa í tvær gamlar og þekktar
klípusögur til viðbótar: um Sophie sem varð að velja á milli þess að
fórna öðru barninu sínu en halda hinu og þess að nasistar káluðu
báðum - og um gíslinn sem hryðjuverkamaður lofaði að yrði sleppt
ásamt öðrum í sama hópi ef hann skyti fyrst einn samgísl sinn; ella
yrði hópnum öllum tortímt. Nú spyr ég: Tókust á hjá Sophie
taumhaldsskyldan að merkja ekki annað barn sitt dauðanum og
verknaðarskyldan að reyna að hjálpa eigin afkvæmum í neyð (eins og
sumir myndu halda fram) eða tvær taumhaldsskyldur: að senda ekki
bæði börnin í opinn dauðann og að senda annað þangað? Fyrri
túlkunin þýðir að val Sophie, sem við þekkjum úr bókinni og
bíómyndinni, hafi verið rangt; hin síðari að það hafi verið rétt. Og
stóð val gíslsins milli taumhaldsskyldunnar að drepa ekki félaga sinn
og verknaöarskyldunnar að bjarga hópnum15 eða milli tveggja
taumhaldsskyldna: að verða þess ekki valdandi annars vegar að einn
dæi og hins vegar að hópurinn allur færist? Ekki veit ég það. Vitið
þið það?
Einhver kynni að benda á, þegar hér er komið sögu, að fyrri túlk-
unin hljóti að vera rétt í báðum tilvikum þar sem taumhaldsskyldum
fylgi aðgerðaleysi, að halda að sér höndum, en verknaðarskyldum
aðgerð; það felist einfaldlega í skilgreiningunni á þessum ólíku skyld-
um. Annars vegar láti maður hjá líða að gera öðrum mein, með
athafnaleysi sínu, í hinu grípi maður til aðgerðar til að liðsinna þeim.
En þessi tillaga strandar á tvennu. Annað er að skilin milli aðgerðar
og aðgerðaleysis eru yfirleitt ekki djúptækrar siðlegrar merkingar: Það
er naumast allur munur á því annars vegar að drekkja ífænda sínum til
15 Sem væri m.a. túlkun Foot, sjá hliðstætt dæmi í sama riti, bls. 28-29,
og í ritgerð hennar, „Utilitarianism and the Virtues", Mind, 94 (1985),
bls. 206.