Hugur - 01.01.1996, Síða 47

Orðræðan um frelsið
45
okkur þau til fulls, en samt sem áður er sú tilfmning djúpstæð að
frelsið sé af skomum skammti í samfélagi okkar. Meginástæðan fyrir
þessu er sú að við höfum ekki tækifæri til þess að móta aðstæður
okkar með sameiginlegu átaki. Svo gripið sé til orðalags Charles
Taylors, þá býr samfélag okkar ekki yfír „sameiginlegum ákvörðunar-
leiðum“.25 Ástæðumar fyrir þessari stöðu em afar flóknar, en ein
þeirra er hin hefðbundna orðræða um félagslegt frelsi. í þessum
lokahluta erindisins langar mig þess vegna til að íhuga einn kost á því
að bijótast út úr þessari orðræðuhefð um frelsið og nálgast það undir
öðm sjónarhomi sem gæti auðveldað okkur að orða betur tengslin á
milli réttinda einstaklinga og félagslegra markmiða.
Fyrsta skrefið í þessa átt er að breyta þeim skilningi, sem fijáls-
hyggjan og jafnaðarstefnan eiga sameiginlegan og birtist í því að telja
forsendur félagslegs ffelsis felast einkum í efnahagslegri starfsemi og
skipan hennar. í umræðunni um frelsið þarf að færa áhersluna frá
efnahagssviði samfélagsins til stjómmálasviðsins. Þessi fullyrðing
krefst þess að slegnir séu að minnsta kosti tveir vamaglar. Annar er sá
að með stjómmálum á ég við þá félagslegu starfsemi sem fæst við
sameiginleg málefni þegnanna og miðar að því að efla hagsmuni
samfélagsins sem einnar heildar. Hinn er að þessi starfsemi snertir
hvem einasta þegn ríkisins og krefst opinbers vettvangs þar sem þeir
geta nýtt borgararéttindi sín og almannaviljinn nær að mótast. Hannah
Arendt hefur bent á að slíkt „lýðfrelsi"26 var virkt í forngrískum
stjómmálum en glataðist smám saman í stjómmálahefðinni og hvarf
25 Charles Taylor, Philosophical Papers 2. Philosophy and the Human
Sciences (Cambridge: Cambridge University Press 1985), s. 208.
26 Hún notar hugtakið „republican freedom". Hannah bendir á að rök-
ræðan hafi verið lykilatriði í hinu klassíska viðhorfi, sbr. orð
Aristótelesar í Stjórnspekinni 1253a: „í krafti málsins er okkur ætlað
að setja fram hið hyggilega og hið óhyggilega, og þar með einnig hið
réttláta og hið rangláta. Og það sérkennir manninn að hann einn ber
nokkurt skynbragð á gott og illt, réttlæti og ranglæti, og þess háttar
verur mynda fjölskyldur og ríki.“ Hannah telur að þessari áherslu á
samræðuna sem leið manna til að leiða sameiginleg mál sín til lykta
sé hvergi eins afdráttarlaust hafnað og í marxismanum. Samkvæmt
henni „hvflir kenning Marx um hugmyndafræðilega yfirbyggingu á
andúð á samræðum og henni fylgir dýrkun á ofbeldi sem gengur þvert á
hefðina". Hannah Arendt, Between Past and Future. Eight Exercises in
Political Thought (New York: Penguin 1954), s. 23.