19. júní - 19.06.1998, Blaðsíða 9

að þær séu álitnar „ýktar" sem konur því fólk
telur að margar þeirra hafi verið fengnar til
landsins til að sinna hinum hefðbundnustu
kvenhlutverkum og til kyniífsbrúks. Þær eru
ekki álitnar „venjulegar" íslenskar konur.
( upphafi vorum við í vandræðum með
hvernig við ættum að nefna þessa erfiðleika
kvennanna sem stafa af því að þeim er hafn-
að sem venjulegum konum og meinaður að-
gangur að hinum viðurkennda kvenleika.
Við smíðuðum hugtakið „ó-konur" til að
nefna hina óvenjulegu stöðu þessara kvenna
í samfélagi okkar."
Líffræðilegar og
félagslegar konur
Rannveig bendir á að eitt af þvi sem rann-
sóknin hafi varpað nýju Ijósi á séu tengslin
milli hins líffræðilega og félagslega/menn-
ingalega kyns. „Allar konurnar eru líffræði-
lega konur. Um það er ekki ágreiningur. En
það eru fleiri þættir en hinir líffræðilegu sem
skapa og móta kynferði og kvenleika. Rann-
sóknin hjálpar okkur að skilja hvernig við
sköpum kynferði - í þessu tilviki kvenleika -
en það á líka við um karlmannleika. Við tök-
um öll þátt í þessari félagslegu og menning-
arlegu sköpun og sá félagslega viðurkenndi
kvenleiki sem við höfum mótað útskúfar kon-
unum í minnihlutahópunum þremur eða ger-
ir þeim erfitt fyrir með aðgang að hefð-
bundnum hlutverkum kvenna.
Með því að skoða hvaða konum er ýtt út á
jaðarinn kemur í Ijós hverjar fá aðgang að
hinum viðurkennda kvenleika á miðju samfé-
lagsins. Með því að skoða jaðarinn verðum
við því talsvert vísari um miðjuna. Hin félags-
lega viðurkennda kona á (slandi er ófötluð,
hvít og gagnkynhneigð, svo mikið treystum
við okkur til að fullyrða á þessu stigi rann-
sóknarinnar," segir Rannveig.
Konurnar leggja línurnar
Áherslurnar I rannsókninni hafa mótast í sam-
vinnu við konurnar sem hafa tekið þátt í
henni. Rannveig segir að áhersla á fjölskyldu-
líf hafi orðið meiri en ætlað var í upphafi.
„Þegar rannsóknin var komin af stað kom í
Ijós að það sem brann mjög á mörgum
kvennanna var hversu erfitt þær eiga með að
fá sama rétt og aðrar konur til eignast börn
og lifa fjölskyldulífi. Lesbíur og þroskaheftar
konur eiga í mestum erfiðleikum með að fá
aðgang að móðurhlutverkinu. Lesbíurnar
leggja mikla áherslu á að fá sömu réttindi til
barneigna og gagnkynhneigðar konur og að
fjölskyldulíf, sem ekki fellur undir hinar hefð-
bundnu skilgreiningar, verði viðurkennt sem
jafnrétthátt. En allir hóparnir verða varir við
tilhneigingu samfélagsins til að virða ekki
fjölskyldulíf þeirra og að fólk vantreysti þeim
til að ala upp börn. Fólk virðist til dæmis
vantreysta asísku konunum til að ala upp
„sanna" (slendinga og hefur áhyggjur af því
að börnunum þeirra farnist ekki nógu vel
vegna þess að þær séu ekki vel að sér í ís-
lenskri menningu, tungu, siðum og matar-
gerð."
Vandamáiið er ekki fötlunin, kynhneigðin eða kyn-
þátturinn heldur viðbrögð samfélagsins við þeim
sem skilgreindir eru öðruvísi.
í hverju felst útskúfun
jaðarhópa?
Rannsóknarhópurinn hefur áhuga á að skilja
betur þau ferli útskúfunar sem ýta ákveðnum
hópum samfélagsins út á jaðarinn. „Hvernig
gerum við þetta? Hvernig jöðrum við fólk?,"
spyr Rannveig. „Fyrri rannsóknir hafa fyrst
og fremst beinst að hinni formlegu útskúfun
minnihlutahópa frá stofnunum samfélagsins
og beint athyglinni að misrétti sem felst I
ójöfnum tækifærum og mismunandi að-
gengi að ýmsum samfélagslegum stofnun-
um og gæðum svo sem á sviði menntunar,
efnahags og atvinnu. Okkar rannsókn hefur
kennt okkur að útskúfun og mismunun er
ekki bara stofnanabundin heldur er hún líka
á hinu persónulega sviði. Útskúfun kvenn-
anna í rannsókn okkar einkennist að miklu
leyti af útilokun frá þeim imyndum og hlut-
verkum sem venjulegt og velmetið fólk telur
sig eiga sjálfkrafa rétt á, t.d. móðurhlutverk-
inu og hreinlega því að vera álitin fullgild
kona. Jaðartilvera kvennanna einkennist því
af útilokun frá lykilhlutverkum á persónulega
sviðinu. Þetta er mun ósýnilegri og erfiðari
mismunun enda er miklu erfiðara að berjast
gegn henni en áþreifanlegri útilokun frá
kvennanna er nýkomið hingað til lands og vill
ekki móðga heimafólk.
Lesbíurnar voru lengi vel ósýnilegar I ís-
lensku samfélagi en eljusemi Samtakanna
78 við að kynna aðstæður samkynhneigðra
hefur breytt miklu. Það skiptir líka máli að
lesbíur hafa átt mjög sterka leiðtoga og góð-
ar talskonur sem hefur gengið vel að koma
baráttumálum þeirra á framfæri síðustu ár.
Barátta Samtakanna hefur leitt til aukinnar
þekkingar á aðstæðum samkynhneigðra og
bættrar réttarstöðu þeirra og sýnir hversu
miklu baráttusamtök minnihlutahópa geta
áorkað. Þótt ástandið hafi lagast eru enn for-
dómar gagnvart samkynhneigðum hér á
landi. Með því að lifa opinberlega sem lesb-
íur eiga konurnar á hættu að verða fyrir út-
skúfun, fyrirlitningu og árásum. Ekki er endi-
lega víst að þær verði fyrir þessari neikvæðu
reynslu. Óttinn er hins vegar alltaf fyrir hendi
því grunnt er á fordómum hjá mörgum."
Hvernig samfélag viljum
við skapa?
I lokin segist Rannveig vilja benda á að jað-
artilvera væri flókin. „Enginn er alltaf eða í
öllum skilningi á jaðrinum og margar þeirra
kvenna sem taka þátt í rannsókninni eiga sér
Útskúfun kvennanna í rannsókn okkar einkennist að
miklu leyti af útilokun frá þeim ímyndum og hlut-
verkum sem venjulegt og velmetið fólk telur sig
eiga sjálfkrafa rétt á, t.d. móðurhlutverkinu og
hreinlega því að vera álitin fullgild kona.
stofnunum samfélagsins. Hins vegar er út-
skúfun frá persónulegum hlutverkum sárari
og djúpstæðari."
Barátta minnihlutahópa
Rannveig segist vonast til að rannsóknin veki
athygli á aðstæðum kvenna í minnihlutahóp-
um og margbreytileika kvenna á (slandi.
„Eins og áður sagði hafa hópar minnihluta-
kvenna verið lítt sýnilegir í íslensku þjóðfé-
lagi. Að hluta til er ástæðan innbyggð í að-
stæður kvennanna. Vegna fötlunar sinnar
geta þroskaheftu konurnar átt erfitt með að
berjast fyrir réttindum sínum. Sumar þeirra
eru þó virkir þátttakendur í Átaki, sem eru til-
tölulega ung hagsmunasamtök fatlaðra og
þroskaheftra, þar sem þær hafa verið meðal
öflugustu leiðtoganna. Svipaða sögu er að
segja af asísku konunum, þær eru oft heft-
ar vegna málerfiðleika. Annað getur komið
til, svo sem kurteisi. Asíubúar er almennt
mun kurteisari en (slendingar. Stórt hlutfall
staði í tilverunni þar sem þær upplifa sig alls
ekki sem jaðarkonur. En of margir þættir í lífi
þeirra einkennast af því að samfélagið van-
metur þær, hefur fordóma gagnvart þeim og
mismunar þeim. Þær eiga því erfitt með að
fá viðurkenningu sem fullgildir aðilar að ís-
lensku samfélagi. Þetta þarf að breytast og
við vonum að rannsóknin verði liður í því.
Með vaxandi margbreytileika stöndum við
frammi fyrir því að ákveða hvernig samfélag
við viljum skapa hér á fslandi. Viljum við
skapa samfélag þar sem jaðarhópar halda
áfram að vera ósýnilegir, valdalausir og búa
við mismunun? Eða viljum við skapa samfé-
lag þar sem reynt er að skapa andrúmsloft
sem fagnar margbreytileikanum og býður
alla velkomna burtséð frá kyni, kynþætti,
kynhneigð eða fötlun? Lykillinn að friðsam-
legri sambúð ólikra hópa felst í gagnkvæmri
virðingu og tillitssemi. Það er mikilvægt að
við horfumst í augu við þann mannlega
margbreytileika sem hér er og lærum að lifa
með sjálfum okkur eins og við erum."
9