19. júní - 19.06.1998, Blaðsíða 41

„Min hustru og hovedmed-
arbejder"
Örlög Bjargar réðust á margan hátt árið
1903 þegar hún giftist landa sínum Sigfúsi
Blöndal. Sínum bestu starfsárum fórnaði
Björg í vinnu við hina miklu orðabók Blön-
dals, til þess eins að vera minnst í bókinni
sem „min hustru og hovedmedarbejder",2)
meðan Sigfús var einn titlaður ritstjóri. Sig-
fús og Björg skildu stuttu eftir að orðabókin
kom út enda stóð hugur Bjargar til frekara
náms en Sigfús vildi hins vegar hafa konu
sína inni á heimilinu. I mörgum heimildum
er þess þó getið að þau Sigfús hafi ætíð
haldið sambandi og verið góðir vinir þótt
skoðanir þeirra væru ólíkar. ( bréfi sem Björg
skrifar frænda sínum Sigurði Nordal árið
1925 segir hún: „Ég hef verið að pakka
bækur mínar í kassa og láta flytja þær úr
íbúðinni, item að ganga í búðir með mínum
fyrrverandi bónda og hjálpa honum að
kaupa sjer föt fyrir brúðkaupið."3) Hér er
Björg að vísa til brúðkaups Sigfúsar og síðari
konu hans en þau giftust skömmu eftir skiln-
að þeirra Bjargar.
„Bágt er að ganga á
betliskóm, búin andans
snilli"
Fimm árum fyrir formlegan skilnað þeirra
Sigfúsar, árið 1920, hóf Björg nám sitt að
nýju. Hún fékk styrk úr sjóði Hannesar Árna-
sonar til að nema heimspeki og settist á
skólabekk, fyrst í háskólanum í Kaupmanna-
höfn en síðan í Þýskalandi og Sviss. Dokt-
orspróf tók hún svo eins og áður segir fyrst
íslenskra kvenna frá Sorbonne-háskóla í Par-
ís árið 1926. Doktorsverkefni hennar er á
sviði lífeðlisfræðinnar og sá hluti sem Björg
valdi til varnar verkefni sínu fjallar um líf-
eðlisfræðilegan grundvöll eðlishvatanna. Út-
dráttur úr ritgerðinni birtist í Skírni árið 1928
undir heitinu „Samþróun líkama og sálar".
Eftir doktorsprófið bjó Björg í París og
Kaupmannahöfn og stundaði ritstörf og
kennslu. Öðru hverju kom hún þó heim og
dvaldist þá oft hjá bróður sínum Jóni Þor-
lákssyni. í þessum heimsóknum til (slands
var hún iðulega hrókur alls fagnaðar á sam-
komum og ræddi við menntamenn borgar-
innar um hin aðskiljanlegustu málefni og var
alls staðar vel að sér. En Björg gekk ekki heil
til skógar auk þess sem hún virðist hafa búið
við fremur kröpp kjör. "Bágt er að ganga á
betliskóm, búin andans snilli"4) segir Björg í
einu Ijóði sínu og lýsir þar ef til vill sínum eig-
in kjörum á þessum tíma þegar hugurinn
stóð til vísindanna en aðstöðuleysið var al-
gert.
Björg veiktist af brjóstakrabbameini og er
sagt að eftir það hafi andlegri heilsu hennar
farið mjög hrakandi. Árið 1930 sótti Jón
bróðir hennar, sem þá var alþingismaður,
hana á hæli í París, þar sem hún var vistuð
vegna andlegs ástands síns. ( bók Hannesar
H. Gissurarsonar um Jón Þorláksson er sagt
frá því að Jón bróðir hennar hafi haft áhyggj-
ur af systur sinni og talið hana þjást af of-
sóknaræði. Jón vildi koma systur sinni til (s-
lands en þegar til kom vildi Björg ekki koma
heim og varð eftir í Kaupmannahöfn þar sem
hún hélt áfram rit- og fræðistörfum sínum.
Það virðist nokkuð mikið gert úr andlegu
ástandi Bjargar á þessum tíma og vafamál að
hún hafi átt heima á hæli vegna þeirra veik-
leika. Hún virðist hafa verið fullfær um að
bjarga sér sjálf og ekki veikari en svo að hún
kom til (slands til að halda erindi á 25 ára af-
mæli Kvenréttindafélags (slands árið 1932.
Þrátt fyrir veikindi sín hélt Björg áfram rit- og
fræðistörfum. Krabbameinið breiddist hins
vegar út og lést Björg af þess völdum sextug
að aldri 25. febrúar 1934.
„Fánaberi íslenskra
kvenna"
Saga Bjargar er örlagasaga konu sem neitaði
að feta hina hefðbundnu leið kvenna um
aldamótin en hlýddi þess í stað þeirri köllun
sinni að helga líf sitt vísindum. „Fánaberi ís-
lenskra kvenna"5) er hún nefnd í Morgun-
blaðsgrein sem fjallar um útför hennar. Að
öðrum konum ólöstuðum getum við tekið
undir þau orð og víst er að sem menntakona
var hún merkur brautryðjandi í íslensku sam-
félagi.
Aðeins fjórum árum áður en Björg Þorláks-
dóttir fæddist, árið 1870, er sú hugmynd í
fýrsta skipti reifuð opinberlega að nauðsyn
sé að stofna hér á landi kvennaskóla og huga
betur að menntun kvenna en áður hafði ver-
ið gert. Lítið varð reyndar um framkvæmdir í
þá átt fyrr en 1877 og síðan 1879 þegar
kvennaskólarnir að Ási og Undirfelli voru
stofnaðir. Björg má því ef til vill kallast
lánsöm að hafa átt þess kost að sækja nám í
kvennaskóla sem hún og gerði. Hins vegar
má segja að aðrar leiðir til menntunar hafi
verið konum hér á landi nánast lokaðar fram
til ársins 1904 þegar þær fengu aðgang að
Lærða skólanum sem um leið breytti um
nafn og kallaðist eftir það Menntaskólinn í
Reykjavík. Árið 1886 hafði reyndar verið
samþykkt konungleg tilskipun þess efnis að
konum væri heimilt að gangast undir próf í
Lærða skólanum, Prestaskólanum og Lækna-
skólanum. Þærfengu hins vegar ekki að sitja
í skólanum, fengu ekki námsstyrki og ekki
rétt til embætta að loknu prófi!
Þannig að þegar Björg heldur utan árið
1897 til mennta þá brýtur hún blað í mennt-
unarsögu kvenna hér á landi. Þó segja megi
að sú leið að taka stúdentspróf í útlöndum
hafi í orði verið konum fær þá vitna flestar
heimildir um að hún var ekki talin við hæfi
kvenna. Þeirra menntun átti að miða að því
einu að þær gætu með sóma staðið fyrir
heimili, alið upp börn og verið eiginmannin-
um stoð og stytta í starfi. ( stuttu máli miðaði
menntun kvenna ekki að þeirra eigin þroska,
heldur var öll í þágu annarra: barna og eig-
inmanna.
Það er raunar stórfurðulegt að svo merkur
brautryðjandi sem Björg Þorláksdóttir óneit-
anlega var skuli nánast vera þurrkaður út og
gleymdur í sögu þjóðarinnar. Fullvíst má telja
að nafni karlmanns með viðlíka feril og Björg
státar af hefði verið haldið hátt á lofti. Einnig
má leiða að því líkum að karlmanni með
hæfileika Bjargar hefðu boðist mun betri
möguleikar til að nýta sínar námsgáfur og
starfsþrek en henni buðust á sinni ævi. Það
voru örlög hennar, eins og svo margra
kvenna á hennar tíð, að fá ekki tækifæri til að
nýta til fullnustu hæfileika sína og námsgetu.
Baráttukonan Björg
Björg bar réttindi kynsystra sinna fyrir brjósti
og skrifaði greinar um kvenréttindamál.
Meðal annars skrifaði hún grein sem birt var
í Skírni 1907 um réttindi eða öllu heldur rétt-
indaleysi það er einstæðar mæður bjuggu
við á þeim tíma. ( greininni, sem kallast
„Barnsmæður", deilir Björg hart á það að
feður skuli ekki þurfa að bera ábyrgð á börn-
um sínum og á þá við börn sem fæðast utan
hjónabands. Konur sem fæddu börn sín við
þær aðstæður voru dæmdar af samfélaginu
en feðurnir voru sýknaðir af almenningsálit-
inu. Björg hvetur til þess í greininni að feður
verði gerðir ábyrgir fyrir börnum sínum og
deilir á þá löggjöf sem í gildi var á þessum
tíma og var að mörgu leyti ófullnægjandi.
Það er ekki að ástæðulausu sem Björg tekur
þetta málefni fyrir. Hér á landi fæddust fleiri
óskilgetin börn en í nokkru öðru landi sem
hagskýrslur vitna um. Þó svo að lagaákvæði
hafi mælt svo fyrir um að faðir skyldi greiða
meðlag með barni sínu þá virtust ýmsar leið-
ir færar fyrirföðurinn í því skyni að komast hjá
þessu.
Eitt ákvæðið (úr lögum frá 1900) sem Björg
gagnrýnir harðlega hljóðar svo: „Sannist
það að barnsfaðir hafi verið dáinn eða farinn
af landi brott þegar meðlagið var fallið í
gjalddaga þá skal styrkurinn talinn sveita-
styrkur veittur móðurinni."6) Og Björg furðar
sig skiljanlega á því hvernig það getur talist
sambærilegt annars vegar að deyja og hins
vegar að fara af landi brott. Björg talar líka
í greininni um þau bönd sem ávallt binda
börn og foreldra og telur mikilvægt að þau
séu ekki slitin. ( kjölfar greinar Bjargar tók
Kvenréttindafélag (slands málið upp á sína
arma og tók að beita sér í því skyni að feður
tækju meiri ábyrgð á börnum sínum.
Þýðing Bjargar á ritinu Hjónaástir eftir
Marie Stopie er einnig mikilvægur skerfur til
kvenréttindamála á (slandi. Bókin kom fyrst
út í Englandi 1918 en þýðing Bjargar leit
dagsins Ijós tíu árum seinna. I bókinni erfjall-
að um takmarkanir barneigna og getnaðar-
varnir og er það í fyrsta sinn sem slíkt er gert
opinberlega á Islandi. Bókin kom róti á hugi
fólks og í kjölfar hennar voru m.a. sett lög um
fóstureyðingar sem einnig fólu í sér það
ákvæði að læknum væri skylt að fræða konur
um getnaðarvarnir. Það sem kannski er enn
framúrstefnulegra og vakti raunar hneykslun
mikla í heimalandi höfundar er sú skoðun
sem fram kemur í bókinni að getnaðarvarnir
41