19. júní - 19.06.1998, Blaðsíða 35

Ásta var uppreisnargjörn og sóttist eftir
félagsskap róttækra. Hún vildi berjast fyrir
jafnrétti og þoldi ekki hugmyndir um kven-
legar dyggðir og þær kröfur sem gerðar
voru til kvenna um lítillæti og tepruskap.
Hún byrjaði ung að drekka og reykja og
storkaði með því viðteknu siðgæði.
Árið 1957 tóku þau Ásta og Þorsteinn frá
Hamri saman og hófu sambúð í Kópavogi.
Næstu sjö árin, frá 1958 til 1964, eignuðust
þau fimm börn, þrjá drengi og tvær stúlkur,
en fyrir átti Ásta einn son. Þrjátíu og fjögurra
ára gömul hafði Ásta því eignast sex börn.
Tíðar barneignir drógu úr henni máttinn;
baslið og áhyggjurnar voru miklar og það
var lítill tími aflögu til skrifta.
Ásta flúði veruleikann með hjálp áfengis
og byrjaði aftur að drekka ótæpilega eftir
stutt hlé frá drykkjunni. Þegar drykkja Ástu,
þunglyndi og skapofsi voru orðin yfirþyrm-
andi flutti Þorsteinn að heiman. Ástandið
hélt áfram að versna og barnaverndarnefnd
tók börnin af Ástu og svipti hana forræði yf-
ir þeim.
Árið 1967 giftist Ásta Baldri Guðmunds-
syni. Hún hélt áfram að drekka og missti að
lokum algjörlega tökin á lífi sínu. Ásta Sig-
urðardóttir dó langt um aldur fram 21. des-
ember árið 1971, aðeins fjörtíu og eins árs
gömul.
Á vissan hátt endurspegla sögurnar líf rit-
höfundarins Ástu Sigurðardóttur. Upp-
spretta skrifanna var oftar en ekki hennar
eigin lífsreynsla. Ásta var frábær listamaður
bæði á sviði myndlistar og bókmennta en
leið fyrir að lifa á þeim tímum þegar lítill
skilningur var á kjörum kvenna. Hún tapaði
baráttunni og fórst, en verk hennar lifa og
bregða upp sterkri mynd af erfiðleikum og
baráttu íslenskra kvenna fyrir jafnrétti og við-
urkenningu.
Innri togstreita
( bókinni Sögur og Ijóð, sem kom út árið
1985, er safnað saman flestum af sögum
Ástu, m.a. smásagnasafni hennar Sunnu-
dagskvöldi til mánudagsmorguns (1961),
auk þess sem þar er að finna mörg af Ijóðum
hennar. Sögur Ástu og hún sjálf vöktu sterk
viðbrögð sem skiptust í tvö andstæð sjónar-
mið; hneyksli og lof. Ásta var áberandi í bæj-
arlífinu; hún drakk mikið og var gagnrýnd
fyrir framferði sitt. Fólk hneykslaðist á líferni
hennar sem álitið var mjög ókvenlegt.
Sögur Ástu Sigurðardóttur fjalla einkum
um konur sem eru utangátta. Þær eru á jaðri
samfélagsins og eiga ekki samleið með öðru
fólki. Sögupersónurnar skera sig úr fjöldan-
um og þeim er mikið í mun að samfélagið
taki þær í sátt. Konurnar eiga í innri baráttu
vegna togstreitu, annars vegar á milli eigin
langana og hins vegar krafna samfélagsins.
Konurnar skilgreina sig út frá öðru fólki og
leita að sjálfsmynd í tengslum við aðra. Þær
upplifa sig dæmdar af samfélaginu, þær eru
viðfang sem samfélagið gefur sjálfsmynd.
Fyrsta saga Ástu, Sunnudagskvöld til
mánudagsmorguns, birtist fyrst í tímaritinu
Lífi og List árið 1951. Sagan vakti mikla at-
hygli og hneykslan sumra, m.a. fyrir ótrúlega
berorða lýsingu á svallnótt og nauðgun í
Reykjavík.
Sagan fjallar um sögupersónuna Ástu. [ byrj-
un sögunnar er hún drukkin í samkvæmi og
vegna framkomu sinnar á að kasta henni út.
Eftir að hafa yfirgefið samkvæmið ráfar Ásta
um göturnar drukkin og sjúskuð. Hún leggst
niður og lokar augunum. Það kemur að
henni góðlegur maður sem tekur hana með
sér heim; þar nauðgar hann henni. Ásta flýr
út og sefur í bíl um nóttina; um morguninn
mætir hún verkamönnum sem gefa henni að
borða og drekka og veruleikinn verður bjart-
ur og góður. Aðalpersónan, eins og rithöf-
undurinn Ásta, er kjörkuð, kjaftfor og svöl,
hún vill athafnir og hún vill sjást.
Um augnaráðið
Luce Irigaray fjallar í riti sínu Speculum de
l'autre femme um það hvernig karlar hafa á
flestum sviðum skilgreint konur með augna-
ráðinu og markað þeim stað með glápi. Kon-
ur eru speglun af ímyndun þeirra, eftirlíking
af konum í stað þess að vera þær sjálfar, þær
eru líkamar án sjálfsvitundar. Ef konur vilja
ekki verða úr leik verða þær að sýna sig.
Luce Irigaray talar í þessu sambandi um
sýndarmennsku kvenna og sviðsetningu
þeirra. Þær vilja hafa sig til, vera fallegar og
vel útlítandi í samkeppni sinni við aðrar kon-
ur um augnaráðið. Augnaráðið speglar þann
kvenleika sem segir konum hvernig þær skuli
vera og hvað þær skuli vilja. Þetta er aftur á
móti í engu samræmi við þeirra eigin þrár
sem fá aðeins að njóta sín í felum og leynd,
með sektarkennd og kvíða. Konan horfir
þannig til tveggja ósættanlegra líkama. Ann-
ars vegar á sinn eigin náttúrulega líkama og
hins vegar þann sem gengur kaupum og söl-
um í þjóðfélaginu og er ekkert annað en eft-
iröpun karllegra gilda er þar ráða. Nauðugar
viljugar verða þær að ganga inn í sjónmálið
ef þær eiga ekki að verða utanveltu og utan
samfélagsins. Þetta hefur í för með sér
óvirkni kvenna sem eiga allt sitt undir því að
vera fallegur hlutur, eftirsóknarverður líkami.
Þetta má tengja sjálfsmynd kvenna en þær
skoða og sjá sig sjálfar með augum karla og
alls samfélagsins. Sjálfsmynd kvenna mótast
af því hvernig þær koma öðrum fyrir sjónir.
Dómur samfélagsins
( sögunni Sunnudagskvöld til mánudags-
morguns er augnaráð samfélagsins og dóm-
ur þess áberandi. Augnaráð kvenna dæmir
Ástu. Hún les úr augnaráðinu skilgreiningu á
sjálfri sér, en einnig les hún dóm karlmanns-
ins í augum sömu kvenna. Augnaráðið er
dómhart og miskunnarlaust:
Ef einhver hefði tekið eftir hvernig
þær horfðu á mig, rétt áður en ég fór,
hvernig þær litu hver á aðra, þegar
þær gengu fram hjá mér, hefði
hann ályktað:
-Þarna er sú seka, -skækjan.
Sýnin og augnaráðið er margfalt í tilvitn-
aðri málsgrein og undirstrikar ofuráherslu
persónunnar á augnaráðið og mikilvægi
þess. Þetta margfalda augnaráð sýnir hversu
áhrifaríkt og máttugt augnaráð er meðal
fólks í dómum þess hvers á öðru. Augnaráð-
ið er allsráðandi. Ásta sér sjálfa sig með aug-
um annarra. Hún ímyndar sér öll augnaráðin;
karlmann sem horfir á konur sem horfa á
hana. [ augnaráðinu finnur hún sjálfsmynd
sína; það segir henni hver hún er:
Ég sem var morðingi, þjófur,
skækja. Andspænis mér stóð fjöldi dóm
ara. Þeir voru alvarlegir, strangir og
ótrúlega vitrir. Ég stóð berskjölduð fyrir
augnaráði þeirra, sem lýsti í
gegnum mig. Öll mín afbrot voru
þeim skráð á sál mína eins og
opna bók.
Dómararnir eru fulltrúar samfélagsins. Þeir
dæma með augnaráðinu sem konur skil-
greina sig út frá. Konan er berskjölduð,
augnaráðið er gegnumlýsandi, skilgreinir og
gefur henni að lokum sjálfsmynd.
[ sögunni fellur sögupersónan Ásta ekki að
hugmyndum karla og samfélagsins um
hvernig konur eigi að haga sér. Fólkið hefur
dæmt hana og það hvarflar að Ástu að biðj-
ast miskunnar. Með því er hún að samþykkja
dóma fólksins og um leið að gera sér vonir
um að geta verið ein af þeim; eðlileg kona
en ekki sú skækja sem hún ef til vill var. ( sög-
unni er hvað eftir annað vísað til þess að að-
al persónan muni farast vegna þess að hún
er öðruvísi en gildi samfélagsins segja til um
hvernig konur eigi að vera:
Ég var að byrja að hrapa niður í þetta
ægilega myrkur, -maður er langa ævi að
hrapa, hrapa, og lengst á botninum er
tjara, þar sem litlar mýs byltast og krafsa.
Inni í mér var mér sagt að ég hefði átt
skilið að sökkva í tjörudíkið og deyja
með harmkvælum, ekki síður en litlu
mýsnar, sem aldrei höfðu brotið neitt af
sér.
Tilvitnunin lýsir vel að án samþykkis og
viðurkenningar samfélagsins eru konur ekki
til. Það er karlmaður sem bjargarÁstu frá því
að vera hent út og niður stigann, hann bjarg-
ar henni frá því að hrapa "niður í þetta ægi-
lega myrkur", þar sem enga sjálfsmynd er að
finna.
Hvergi óhult
Sögupersónan ímyndar sér augnaráðið alls
staðar, húsin og götuljósin lifna við til þess að
geta horft á Ástu og til þess að hún geti hald-
ið í skilgreiningu samfélagsins á sjálfri sér og
þar með eigin sjálfsmynd. Ásta er ein og yf-
irgefin á ráfi um göturnar, henni finnst sér
hafa verið kastað út í ystu myrkur þar sem
enga sjálfsmynd er að finna. Hún rígheldur í
augnaráðið með því að persónugera bæði
hús og götuljós:
Göturnar voru auðar og undarlega þög-
lar. Húsin höfðu lokað augunum og
voru í fastasvefni. Götuljósin stóðu ein-
mana vörð í myrkrinu, án þess að depla
auga.
Síðar segir hún: „Ég settist flötum beinum
á götuna, gaf upp alla vörn og lokaði augun-
um svo að ég sæi ekki það sem skelfdi mig."
Ásta losnar ekki frá þeim augum sem hræða
hana, götuljósin eru á verði þegar aðrir dóm-
arar samfélagsins sofa. Eina leiðin til að sjá
ekki það sem hræðir hana er að loka augun-
um en með þeim sér hún sjálfa sig með aug-
um annarra.
Konurnar í sögum Ástu bæði hræðast og
þrá augnaráðið vegna þess að án augnaráðs-
ins væru þær ekki til. Karlmenn notfæra sér
aðstöðuna. Þeir vita hve máttugt og mikil-
vægt augnaráðið er konum. Karlmenn glápa
á konur, dæma og jafnvel afklæða þær:
35