19. júní - 19.06.1998, Blaðsíða 57

Kúgun kvenna
Á vordögum 1995 skoruðu nemendur og
kennarar í kvennafélagsfræði við Háskóla ls-
lands á Hið íslenzka bókmenntafélag að
gefa út á ný fræga bók, sígilda, „Kúgun
kvenna", eftir enska heimspekinginn og
stjórnmálafræðinginn John Stuart Mill. Hið
íslenzka kvenfélag gaf þessa bók út í aldar-
lok árið 1900. Bókmenntafélagið varð við
hinni hrósverðu áskorun og kom bókin út í
lærdómslistaflokki félagsins árið 1997.
Jafnframt voru í sama riti birtir tveir fyrirlestr-
ar, „Um frelsi og menntun kvenna", sögu-
legur fyrirlestur" eftir Pál Briem og „Fyrir-
lestur um hagi og réttindi kvenna" eftir Brí-
eti Bjarnhéðinsdóttur. Fyrirlestur Páls kom
fyrst út árið 1885, en Bríetar árið 1888. (
upphafi endurútgáfu þessarar er fróðlegt
og greinargott forspjall um sögu kvennabar-
áttu eftir dr. Auði Styrkársdóttur. Hún kveð-
ur ritgerðirnar þrjár höfuðrit kvenréttinda-
baráttu 19. aldar á (slandi.
( bókarkynningu í fyrsta fréttabréfi Kven-
réttindafélags (slands árið 1998 segir m.a.
um bók Johns Stuarts Mill: Mill segist eink-
um leitast við að sýna fram á tvennt í riti sínu.
Annars vegar að þau rök sem notuð eru
gegn réttindum kvenna séu haldlaus. Hins
vegar að aukið frelsi kvenna og þátttaka
þeirra í starfsemi samfélagsins myndi bæta
almannahag. ( samræmi við þessi markmið
rökræðir hann og hrekur helstu viðteknu
hugmyndir gegn kvenfrelsi.
En hver þýddi þá hið stórmerka rit á ís-
lensku? í fréttatilkynningunni er sagt að
dönsk þýðing Georgs Brandes hafi verið í
umferð á íslandi og íslenski þýðandinn, Sig-
urður Jónsson frá Eyjólfsstöðum í Vatnsdal,
hafi stuðst við hana. Hef ég þá komið mér
að efninu.
Sigurður Jónasson
Það vakti á samri stundu furðu mína og for-
vitni að sjá getið þýðandans frá Eyjólfsstöð-
um í þessu fréttabréfi KRF( sem borist hafði
Jóhönnu konu minni. Faðir hennar, Jóhann-
es Nordal Þorsteinsson, sem lést 32 ára, var
frá Eyjólfsstöðum í Vatnsdal, og þar bjuggu
foreldrar hans, Margrét Jónasdóttir og Þor-
steinn Konráðsson, og á undan þeim amma
hans og afi, Jónas Guðmundsson og Stein-
unn Steinsdóttir. Sigurður í fréttatilkynning-
unni var því í raun enginn annar en Sigurð-
ur Jónasson (1863 - 1887), bróðir Margrétar
Jónasdóttur, en hann hafði látist ungur
maður, enn við nám í málvísindum við há-
skólann í Kaupmannahöfn.
Hófst nú dálítil tómstundaleit sem skammt
er á veg komin, þótt ég hafi orðið margs vís-
ari. Rangt föðurnafn hefur loðað við Sigurð
Jónasson í seinni tíma ritum þar sem hans er
getið, hann sagður Jónsson. Þá virðast þeir
sem geta um útgáfuna, árið 1900, hvorki
átta sig á að 13 ár eru liðin frá láti þýðanda
né því að þýðandi sé alllærður maður í
Kaupmannahöfn, í málvísindanámi, með
þýsku sem aðalgrein, latínumaður og vísast
hefur Sigurður kunnað ensku, móðurmál
Mills. Og hvergi er farið viðurkenningarorð-
um um verkið, andlegt afrek ungs manns.
Þegar Sigurður fer fyrir borð úti fyrir Vest-
mannaeyjum og drukknar á leið út til að
halda áfram námi sínu í Kaupmannahöfn er
hann 23 ára.
Tvö núlifandi börn Margrétar Jónasdóttur,
Hannes Þorsteinsson og Kristín Þorsteins-
dóttir, reyndust vita um útgáfuna árið 1900
og eiga bókina. Einhverra hluta vegna var
þýðanda ekki getið. Getur það hafa valdið
óvissu síðar, og föðurnafnsvillunni. Stefán
Stefánsson kennari, síðar skólastjóri, á
Möðruvöllum, sem var samstúdent Sigurðar
Jónassonar, útvegaði Hinu íslenzka kvenfé-
lagi handritið. Við undirbúning hinnar nýju
útgáfu lagfærði Kristján B. Jónasson orðalag
á stöku stað, breytti stafsetningu í nútíma-
horf og fækkaði kommum.
( íslenzkum æviskrám Páls Eggerts Óla-
sonar er greint frá Sigurði svo sem hér segir:
Sigurður Jónasson (8. december 1863 - 7.
ágúst 1887). Stúdent. Foreldrar: Jónas Guð-
mundsson á Eyjólfsstöðum í Vatnsdal og
kona hans Steinunn Steinsdóttir Guðmunds-
sonar frá Þingeyrum. Tekinn í Reykjavíkur-
skóla 1878, stúdent 1884, með 1. eink. (95
st.). Stundaði málfræðinám í háskólanum í
Kaupmannahöfn, efnilegur maður. Drukkn-
aði ókvæntur og barnlaus."
í Kaupmannahöfn
I fjörlegu bréfi frá Kaupmannahöfn til kunn-
ingja heima á (slandi lýsir Sigurður lífi stúd-
enta í starfi og leik, misgóðum kennurum,
námsefni, aðstæðum á stúdentagarði, leik-
húsum bæjarins og tónlistarlífi. Hann telur
upp leikrit sem hann hefur séð: „Það kemur
kalt vatn um mann þegar Ibsen-stykki eru
leikin t.d. Gengangere og það nýja: Vild-
anden, sem er verst af því öllu." Honum er
tíðrætt um tónleika: „Operur hef ég líka sjeð
t.d. Don Juan eptir Mozart. Titilrulluna leik-
ur Lange, frægur operusöngvari við Kon-
ungl. leikhúsið. Hann syngur óviðjafnan-
lega, enda er hann svenskur. Maður er
„exalteraður" þegar maður gengur heim á
kvöldin, eptir að hafa sjeð svoleiðis og heyrt
slíkan söng." Hann lætur í Ijós velþóknun á
þátttöku stúlkna í námi og íþróttum.
Og ekki gleymir hann að stríða vini sínum
norður í Skagafirði með nákvæmri skýrslu um
bjórverð og segir með tilhlökkun frá undir-
búningi að 200 manna útiveislu í háskólan-
um. Hann lýkur bréfinu í galsa líkt og hann
byrjaði, klykkir út: „Skrifaðu aptur og sýndu
engum, ekki einum einasta brjefið. Heilsaðu
þeim kunningjum frá mjer sem þú þekkir og
þjer sýnist í Vatnsdalnum. Lifðu svo sjálfur
eins og blóm í eggi. Tuus ad urnam. Sigurð-
ur Jónasson."
I dagbók sem Jónas Guðmundsson á Eyj-
ólfsstöðum hélt um áratugi greinir hann frá
ferð þeirra feðga suður síðla sumars árið
1887. Þeir gista í Borgarfirði en í Reykjavík
stígur Sigurður á skipsfjöl dag einn í ágúst
snemma. Seinna í mánuðinum bætist við
orðknappa greinargerð um veður og búskap
í dagbók bóndans á Eyjólfsstöðum: „Fréttist
lát Sigurðar míns, drukknaði af skipi við Vest-
mannaeyjar." Meðal heimafólks á Eyjólfs-
stöðum voru auk þeirra hjóna, Jónasar og
Steinunnar, átta ára gömul dóttir þeirra, Mar-
grét, og fóstursonur þeirra, um það bil árs
gamall, Sigurður Jóhannesson Nordal, bróð-
ursonur Jónasar. Löngu seinna skrifar Sigurð-
ur Nordal í fallegri minningargrein um fóstru
sína og sorgina á heimilinu: „ ...með Sigurði
var sólin gengin til viðar. Eftir var ekki nema
aftanskin. En sárið greri yfir dótturinni, ..." og
sárabót hefur hann sjálfur verið og huggun
harmi gegn.
Eyjólfsstaðir í Vatnsdal
Hér verður látið staðar numið. Sigurður sjó-
rekinn vitjar í draumi skólabróður síns, Einars
Benediktssonar, en þeirri martröð lýsir verð-
andi skáld í Ijóði er nefnist „Draumur". Vísast
er hann harmdauði skólabræðrum í Höfn, svo
sem afa mínum Jóni Finnssyni síðar presti á
Djúpavogi, en þeir eru saman á skólamynd í
Lærða skóla frá 1879, samstúdentar 1884.
Nú eru þeir löngu látnir sem syrgja efnis-
manninn unga frá Eyjólfsstöðum. En af
þremur ástæðum virðist mér að mætti kanna
betur stutta ævi Sigurðar og verk hans: a)
hann er í hópi fyrstu kvenréttindamanna á (s-
landi, b) hann er ritsnillingur; stíll hans minnir
þó fremur á Brahms en Mozart sem hann dá-
ist að í bréfinu hér að ofan og c) hann er
merkur þýðandi á íslensku en fræðum um
þýðingar vex fiskur um hrygg.
Athyglisvert er að á heimili Jónasar og
Steinunnar á Eyjólfsstöðum í Vatnsdal alast
upp tveir afburðamenn orðsins listar, skamm-
lífur sonur en honum endist aldur til að gera
garðinn frægan. ( dagbókum húsbóndans á
Eyjólfsstöðum sem haldin var um áratugi
leynist ef til vill vísbending innan um lýsingar
á veðri, búskap og viðskiptum, stöku setning
um nám og andlega iðju sona sem vaxa úr
grasi og öðlast skilning á nýjustu straumum
mannsandans. Eða var þeim kannski nóg að
venjast því frá blautu barnsbeini að sjá föður
sinn, fóstra sinn, munda pennann að kvöldi
hvers dags, Ijúka hverjum degi með fáeinum
orðum í bók?
Reykjavík, 26. apríl 1999
Þór Jakobsson
veðurfræðingur
Útgáfa Hins íslenzka bókmenntafélags:
John Stuart Mill: Kúgun kvenna
Hið íslenzka bókmenntafélag
Reykjavik, 1997
57