Búfræðingurinn - 01.01.1941, Síða 25

BÚFRÆÐINGURINN
21
á þéttu undirlagi. Það má því greina i niilli ofanjarðarregnsvæðis og
neðanjarðar regnflatar.
Ofanjarðar regnsvæði reiknast eftir vfirborðshalla landsins, en regn-
flötur sama farvegar, er neðanjarðarvatnið hefir afrennsli af, er ekki
alltaf jafnstór honum. Neðanjarðar regnflötur er hundinn við stærð vatns-
])éttra neðanjarðarlaga, sem vatn rennur eftir til farvegarins, og er því
oft nefndur hinn jarðfræðilegi regnflötur. Takmörk regnsvæðis nefnist
vatnaskil. Þau fylgja ætíð hæsta lirygg lands, er vötnum liallar frá á tvo
vegu. Ofanjarðar vatnaskil verður því unnt að finna eftir uppdráttum
herforingjaráðsins af landinu. Með afrennsli regnsvæðis er átt við það
vatnsmagn, sem rennur gegn um ákveðinn ]>verskurðarflöt af affallsfar-
vegi þess á vissri timalengd, og er þá jafnan miðað við lítra á sekundu
eða tcningsmetra á klukkustund.
Venjulegast er að miða við afrennslismagnið af ákveðnu flatarmáli
og er þá reiknað hvað rcnnur af hverjum lia landsins í litr./sek. eða
m3/klst. af km.2, en stundum er það gefið upp í % af úrkomumagninu
á viðkomandi stað.
Hve mikill hluti úrkomunnar hér á landi verður afrennslisvatn, hefir
ekki verið rannsakað til lilitar. Þó hafa verið gerðar vatnsrcnnslismæl-
ingar við nokkur af helztu vatnsföllunum.
Þeirri kenningu hefir verið haldið fram erlendis (Die Faustregel) að
% hluti regnmagnsins gufi upp, % sigi niður í jarðveginn og sumpart
cyðist þar vegna þarfa jurtarikisins og hreytist í vatnsgufu eða renni
hurtu neðanjarðar, og að þriðji lilutinn renni hurt ofanjarðar.
Það er álitið, ef talið er afrennslismeðaltal alls þurrlendis á jörð-
inni, þá renni burtu 27% af regnmagninu, en ef dregin eru frá þau
svæði jarðar, er ekkert afrennsli hafa, þá nemi afrennslið 30% af flatar-
máli ]>ess þurrlendis, sem afrennsli hefir.
Þessi kenning og niðurstöður hennar liafa eltki almennt gildi, því
þegar atliugaðar eru niðurstöður af rannsóknum liinna ýmsu landa, sést
að afrennslið er mjög breytilegt. Þannig er það í Suður-Sviþjóð 30—35%
af regnmagninu, en hefir þó þar á vissum stöðum náð 54,5%. Rannsóknir
frá Danmörku sýna mismun frá 9,4%—65% í Þýzkalandi er meðalaf-
rennsli talið ca. 30%, en á ýmsum afrennslissvæðum hreytilegt l'rá
16—65% af magni úrkomunnar.
Afrennsli yfirborðsvatnsins er alltaf í stefnu eftir aðalhalla landsins,
og það er því liraðara sem halli landsins er meiri og þvi minni mótstaða,
sem yfirborðið veitir gegn framrennsli þess.
Mikil rigning á skömmum tima veldur miklu afrennsli, því þá er vatns-
nppgufunin minni. Langvarandi rigningar valda að loltum miklu afrennsli
eftir að jarðlögin eru búin að draga til sín það vatn, sem þau gela tekið
á móti. Afrennslið er þó mest þegar snjóa leysir, en jörðin undir er
frosin, svo ekki er um neitt niðursig að ræða í jarðveginum. Meðan að
klakann er að leysa úr jarðveginum og snjó að leysa af yfirborði hans,
hær yfirborðsafrennslið hámarki sínu.
í heitum sumrum og þurrum nær afrennslið lágmarki sinu, því þó
i'egnskúrir komi, þá gufar nokkur liluti ])ess strax upp frá yfirborðinu,
en liinn hlutann drekkur jarðvegurinn í sig, því meir sem hann er
gljúpari. Af berum klöppum rennur öll úrkoman eftir yfirborði, að