Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.1994, Side 29

EIRIKUR ROGNVALDSSON
Breytileg orðaröð í sagnlið
1. Inngangur
Þegar fomíslenskir textar em skoðaðir verður fljótt ljóst að orðaröð er
þar allmiklu fjölbreytilegri en í nútímamáli, og ýmis orðaraðartilbrigði
sem koma fyrir í fornmáli em ótæk nú á dögum.1 Um upphaf setninga
gilda þó nokkurn veginn sömu reglur að fornu og nýju. Meginreglan
er sú að sögnin er annaðhvort í fyrsta eða öðru sæti; á undan henni
getur aðeins staðið einn setningarliður. í setningum með einni sögn (í
persónuhætti) er því enginn grundvallarmunur á orðaröð fornmáls og
nútímamáls; setningar eins og (la-c) eru eðlilegar bæði að fornu og
nýju, en (ld-g) ótækar, eins og stjörnumerkingin á að sýna:
(1) a. (en) þeir drápu hann ... (Brennu-Njáls saga, s. 218)
b. Drápu þeir Þórir nokkura menn af þeim.
(Ólafs saga helga, s. 306)
c. Síðan drápu þeir hann. (Ljósvetninga saga, s. 1688)
d. *Þeir hann drápu síðan.
e. *Hann þeir drápu síðan.
f. *Þeir síðan drápu hann.
g. *Þeir hann síðan drápu.
Málið horfir hins vegar öðmvísi við þegar skoðaðar em setningar sem
hafa að geyma fleiri en eina sögn; þ.e. sagnir í fallháttum (lýsingarhætti
1 Ýmsir þættir þessarar greinar hafa áður verið settir fram í fyrirlestrum við Uni-
versity of Pennsylvaniaí Philadelphia í nóvember 1992; hjá íslenska málfræðifélaginu
í samamánuði; við University of Toronto í mars 1993; á fræðimannanámskeiði í Melbu
í Noregi um mánaðamótin júní-júlí sama ár; og á Rannsóknaræfingu Félags íslenskra
fræða í maí 1994. Ég þakka áheyrendum á þessum stöðum gagnlegar umræður og
athugasemdir, og ennfremur þeim Höskuldi Þráinssyni, Halldóri Ármanni Sigurðssyni
°8 Jóhannesi Gísla Jónssyni. Einnig þakka ég Rannsóknasjóði Háskóla íslands fyrir
styrk til verksins.
íslenskt mál 16-17 (1994-95), 27-66.© 1996 íslenska málfrceðifélagið, Reykjavík.