Uppeldi og menntun - 01.01.2011, Qupperneq 80

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 20 (1) 201180
textagerÐ Barna, Unglinga og fUllorÐinna:
á þeim svæðum heilans sem fást við stjórn eigin hugarferla (sjá til dæmis Kuhn og
Franklin, 2006). Þroskabreytingar unglingsáranna margfalda úrvinnslu- og skipu-
lagningargetu hugans og gera unglingum kleift að skilja, bera saman og tengja sífellt
fleiri og afstæðari fyrirbæri, hugmyndir og sjónarhorn, sem allt eru lykilforsendur
þróaðs læsis (Berman o.fl., 2002; Kuhn og Franklin, 2006; sjá einnig Moshman, 1998).
Um leið skapa þær forsendur og tilefni til að nota tungumálið í nýjum og flóknari
hlutverkum og fjölbreytilegri aðstæðum en áður, og virkja jafnframt og skilja sífellt
sértækari, blæbrigðaríkari og flóknari orðaforða. Nýjar rannsóknir benda til þess að
ekki taki allir unglingar þessum vitþroskabreytingum, heldur séu þær háðar örvun og
viðfangsefnum hvers og eins í miðbernsku og á unglingsárum (sjá Kuhn og Franklin,
2006).
Auk þroska, lífsreynslu og almennrar menntunar og þekkingar hafa fjölmargar
rannsóknir sýnt að með aldri verði lestur og önnur reynsla af ritmáli í sívaxandi mæli
uppspretta nýs orðaforða og framfara í orðræðu í samfelldu máli, ekki síst rituðu. Í
efri bekkjum grunnskóla eru flestir nemendur orðnir nægilega vel læsir og skrifandi
til þess að tæknilega séu þeim allir vegir færir til að miðla og læra á eigin spýtur í
gegnum lestur og ritun. Erlendar rannsóknir benda til mikils vaxtar í orðaforða meðal-
barnsins á unglingsárunum og að við bætist fjöldi nýrra tegunda orða (Nippold, 2007;
Ravid, 2006). Fyrri rannsóknir á sömu gögnum (Hrafnhildur Ragnarsdóttir, 2007) og
fleira styður þá tilgátu að mikilla framfara megi vænta á því aldursbili sem rann-
sóknin spannar. Hlutfall inntaksorða hækki, fjölbreytileiki aukist, sem og notkun
sértækra og sjaldgæfra orða (Ravid, 2006). Margt bendir raunar til þess að orðaforði
sé sá þáttur málþroska sem stendur í mestum blóma á unglingsárum (sjá m.a. Bloom,
2000) og að á unglingsárunum skapist kjörtími til að þróa orðaforða og þjálfa færni í
flókinni textagerð.
Miðill boðskiptanna: Ritmál og talmál
Ritmál og talmál lúta að ýmsu leyti ólíkum lögmálum sem tengjast minni og vinnslu-
getu hugans og hafa áhrif á málnotkun í textagerð. Í talmáli eru takmörk fyrir því
hversu efnislega þéttofinn og merkingarlega flókinn texti getur verið, því bæði þarf
ræðumaður að finna orð og virkja almenna málþekkingu viðstöðulaust til að koma
hugðarefni sínu til skila hratt og viðstöðulítið, og hlustandinn þarf fyrir sitt leyti að
geta unnið úr því sem sagt er og skilið jafnóðum. Á móti kemur að ræðumaður getur
nýtt sér svipbrigði hlustandans og aðrar óyrtar vísbendingar til að laga málfar og upp-
lýsingaflæði að þörfum hans og móttökuskilyrðum.
Þegar skrifað er um sama efni er annað uppi á teningnum. Viðtakandinn er fjarri
og jafnvel óþekktur og höfundur textans þarf því að búa svo um hnútana að textinn
segi allt sem segja þarf til þess að hann gegni tilætluðu hlutverki. Tímaþrengingum
talmálsaðstæðnanna er hins vegar aflétt; höfundur hefur svigrúm til að lesa textann
yfir og ígrunda, leita uppi nákvæmlega réttu orðin, og leiðrétta og betrumbæta ein-
stök atriði jafnt og heildarmynd þangað til hann er ánægður. Og lesandinn getur fyrir
sitt leyti lesið hægt eða hratt, farið fram og til baka í textanum, velt fyrir sér orðum og
efnisatriðum, o.s.frv.