Uppeldi og menntun - 01.01.2011, Blaðsíða 79

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 20 (1) 2011 79
H r a fn H i l d U r r ag n a rS d Ót t i r
barns sexfaldist frá því það hefur nám í grunnskóla þar til það lýkur framhaldsskóla-
prófi um 17 ára aldur. Rannsóknir sýna jafnframt gríðarlegan einstaklingsmun í stærð
orðaforða. Sá munur tengist náið lestri og menntun og hefur tilhneigingu til að aukast
með aldri. Loks hafa orðaforðapróf reynst spá fyrir um lesskilning mörg ár fram í
tímann (Cunningham og Stanovich, 1997; Scarborough, 1998).
Í rannsókninni sem hér er til umfjöllunar er orðaforðinn skoðaður frá öndverðu
sjónarhorni: Í fyrsta lagi beinist hún að þeim orðaforða sem fólk virkjar (e. expressive
vocabulary) við að semja texta um allflókið efni en ekki þeim orðaforða sem það
skilur (e. receptive vocabulary). Í öðru lagi eru ekki prófuð fyrirframvalin orð eða stök
orð tekin úr samhengi heldur orðanotkun sem órofa hluti af textagerð um sjálfvalið
efni þar sem hver og einn virkjar orð frá eigin brjósti. Loks er ekki er verið að bera
einstaklinga saman við jafnaldra í sama viðfangsefni heldur er orðaforðinn hér einn
liður í mun víðtækara mati á boðskiptafærni eftir aldri. Litið er á auðlegð orðaforða
sem margvíðan eiginleika og þess freistað að finna og bera saman ýmsar megindlegar
vísbendingar um auðlegð hans í textum barna, unglinga og fullorðinna; í frásögnum í
samanburði við álitsgerðir og í ritmáli samanborið við talmál.
Þau einkenni sem gjarnan eru tengd auðlegð orðaforða (e. vocabulary richness,
sjá Read, 2000) og gæðum texta eru merkingarlegur þéttleiki (e. lexical density); fjöl-
breytileiki (e. lexical diversity), notkun sértækra (e. lexical specificity) og sjaldgæfra
(e. rarity) orða, og loks hversu beygingarlega flókin orðin eru (e. morphological com-
plexity). Þessi einkenni eru nátengd, enda mismunandi víddir sama eiginleika. Í þessari
rannsókn er reynt að nálgast þessi einkenni með nokkrum megindlegum aðferðum,
sem vel hafa reynst sem mælikvarðar á þróun orðaforða í ensku (sjá Malvern o.fl.,
2004; Read, 2000) en hefur ekki áður verið beitt í íslenskum rannsóknum. Þessum
aðferðum verður nánar lýst í aðferðakafla greinarinnar.
hVaða brEytUr hafa áhrif á orðaforða?
Í öllum boðskiptum mótast bæði form og inntak orðræðunnar eða textans annars vegar
af styrkleikum og hins vegar þeim takmörkunum sem vinnslugetu mannshugans og
minni eru sett. Fleiri breytur hafa þar áhrif, ekki síst MIÐILLINN sem boðskiptin fara
í gegnum, tilgangur boðskiptanna hverju sinni, hver viðtakandi þeirra er og fleira sem
snýr að boðskiptaaðstæðunum. Hér verður í stuttu máli fjallað um þrjár frumbreytur,
sem kerfisbundið eru prófaðar í þessari rannsókn, þ.e. ALDURINN og þær breytur
sem honum tengjast, MIÐILINN og loks tilgang boðskiptanna (hér TEXTATEGUND),
og vikið að nokkrum tilgátum um áhrif þeirra á orðaforðann.
Aldur, þroski, skólastig og læsi
Hugfræðingum, tauga- og þroskasálfræðingum ber saman um að tími mikilvægra
þroskabreytinga gangi í garð um kynþroskaaldurinn og geti haldið áfram fram á full-
orðinsár. Rannsóknir á þróun heilans og miðtaugakerfisins undanfarin ár staðfesta að
þá hefst annað næmiskeið fyrir ýmiss konar þroska þar sem miklar breytingar verða