Uppeldi og menntun - 01.01.2011, Blaðsíða 78

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 20 (1) 201178
textagerÐ Barna, Unglinga og fUllorÐinna:
Kerfisorð eru fáliðaður flokkur orða sem ekki bera merkingu ein og sér heldur
gegna því hlutverki að gefa til kynna vensl milli inntaksorða eða stærri eininga og
binda þannig saman orð og setningar í stærri heildir. Undir kerfisorð flokkast orð-
flokkarnir forsetningar, samtengingar, atviksorð (flest), fornöfn og hjálparsagnir.
Kerfisorð eru jafnframt lokaður flokkur, þ.e. í hann bætast ekki ný orð. Flest kerfisorð
eru afar algeng og eins og flest algeng orð eru þau yfirleitt mjög stutt (og, oft, frá, hún,
er) (sjá m.a. Biber, Johansson, Leech, Conrad og Finegan, 1999).
Andstæðan við þessi einföldu margnotaorð eru inntaksorðin, þ.e. nafnorð, sagnir,
lýsingarorð og háttaratviksorð. Inntaksorð eða orðasafnsorð bera uppi merkinguna,
blæbrigðin og innihaldið í því sem við segjum og skrifum (Guðrún Kvaran, 2005).
Inntaksorð eru afar misalgeng og missértæk. Mörg hafa almenna merkingu og eru
að sama skapi mikið notuð og við allar hugsanlegar aðstæður (matur, barn, góður,
segja …), en ógrynni þeirra hafa sértæka merkingu og flókna byggingu og eiga að
sama skapi aðeins við í umfjöllun um sérhæfð efni. Því sérhæfðari og nákvæmari sem
merking orða er, þeim mun lengri hafa þau tilhneigingu til að vera (sbr. Lögmál Zipf,
sjá Malvern, Richards, Chipere og Durán, 2004), t.d. Vaðlaheiðarvegagerðarverkfæra-
geymsluskúr samanborið við hús.
Flokkur inntaksorða er opinn; í hann bætast í sífellu ný orð – bæði hjá hverjum
einstaklingi fyrir sig og við þróun tungumálsins. Nafnorð eru í senn langstærsti orð-
flokkurinn og sá opnasti.
Börn hafa langflest eða öll kerfisorðin í orðaforða sínum frá unga aldri. Enginn
einn Íslendingur kann hins vegar öll inntaksorðin í málinu heldur mismörg og á mis-
munandi sviðum, m.a. eftir áhugamálum, menntun og sérhæfingu hvers og eins. Því
má búast við að eftir því sem fólk eldist og eflist að visku og dáð aukist hlutfall inn-
taksorðanna í orðaforða þess, og hlutfall nafnorða mest. Jafnframt er líklegt að bæði
meðallengd orðanna í safninu og fjölbreytileiki vaxi. Ýmsar erlendar rannsóknir styðja
þessar tilgátur (sjá yfirlit í Malvern o.fl., 2004).
hVErnig á að mEta orðaforða?
Orðaforði er margslungið fyrirbæri sem engin ein mælistika spannar (sjá m.a. Pear-
son, Hiebert og Kamil, 2007; Read, 2000). Algengasta aðferðin við að meta orðaforða
er stöðluð próf þar sem kannaður er skilningur prófþola á fyrirframvöldum orðum
og borinn saman við frammistöðu jafnaldra á sama prófi. Fjölmargar rannsóknir hafa
verið gerðar á orðaforða enskumælandi barna og unglinga en fram til þessa hefur
ekki verið völ á stöðluðu orðaforðaprófi fyrir íslensk börn eldri en 3ja ára (Elín Þ.
Þórðardóttir, 1998) og rannsóknir á orðaforða íslenskra barna og unglinga fáar (sjá þó
Eyrún Gunnarsdóttir, 2003; Hrafnhildur Ragnarsdóttir, Steinunn Gestsdóttir og Freyja
Birgisdóttir, 2009).
Orðaforðapróf hafa augljósar takmarkanir (sjá m.a. Pearson, Hiebert og Kamil,
2007; Read, 2000) en þó hefur fjöldi rannsókna staðfest að niðurstöður þeirra gefa
skýra vísbendingu um hraðan vöxt orðaforðans á skólaárunum (Anglin, 1993; sjá enn-
fremur yfirlit í Bloom, 2000). Til dæmis er talið að orðaforði enskumælandi meðal-