Hugur - 01.01.2008, Side 45

Vit og vitleysa
43
sem öðru líður vilja þeir komast áfram, hljóta viðurkenningu, fá virtar stöður og
titla eins og eðlilega metnaðarfullt fólk í öllum starfsstéttum. En að því gefnu að
fáir þeirra eru, eðli hlutanna samkvæmt, skapandi hugsuðir sem hafa eitthvað
markvert fram að færa, hvernig verður þessu þá komið í kring?
Það er hér sem hinn síðari hinna tveggja þróunarstrauma sem renna saman og
Schopenhauer benti á kemur til sögunnar. Schopenhauer hallaðist að þeirri skoð-
un að Kant væri mestur allra heimspekinga, að Platoni hugsanlega undanskildum.
En heimspeki Kants er svo torskilin að varla nokkur maður skilur hana við fyrsta
lestur. Þetta varð til þess að greindir samtímalesendur hans í Þýskalandi, og kyn-
slóðarinnar sem fylgdi, fóru að viðurkenna í fyrsta sinn að heimspekiverk kynni
að vera þeim óskiljanlegt en væri engu að síður raunverulega djúphugsað, og gætu
þeir ekki skilið það væri ekki við höfundinn að sakast heldur þá sjálfa. Þessar nýju
aðstæður buðu ófyrirleitnum háskólamanni upp á ákveðna tvöfeldni: Hann gat
skrifað í gervi-kantískum stíl sem yrði, ef textinn væri nægilega óskiljanlegur,
viðurkenndur sem djúphugsaður af þeirri ástæðu, en vandlega ræktaður óskýrleiki
höfundar mundi leyna fyrir lesendum hans þeirri staðreynd að innihaldið var rýrt.
Fyrsti einstaklingurinn sem áttaði sig á þessum möguleika var, samkvæmt Schop-
enhauer, Fichte sem skrifaði heimspekiverk - fyrsta verk hans - undir heitinu
Gagnrýni allrar opinberunar og gaf það út án höfúndarnafns hjá útgefanda Kants
árið 1792. Vegna stílsins, efnisins, titilsins, ártalsins, útgefandans og nafnleysis
höfúndar var bókin ranglega talin fjórða Gagnrýni Kants og fagnað samkvæmt því.
Þegar upplýst var að Fichte væri höfúndurinn varð hann frægur á svipstundu - og
krækti þá í prófessorsstöðuna í heimspeki við háskólann í Jena. Þetta vísaði veginn
seinni kynslóðum sem vildu vera háskólamenn. Schopenhauer lýsti þróuninni sem
þannig hófst: „Fichte var fyrstur til að skilja og notfæra sér þessi forréttindi;
Schelling jafnaðist að minnsta kosti á við hann í þessu og herskari hungraðra
blekbuUara sem skorti vitsmuni eða heiðarleika tók þeim báðum fram innan tíðar.
En mesta óskammfeilnin í að framreiða einberan þvætting, í að pára saman merk-
ingarlausan og ærandi orðavef, á borð við þann sem áður hafði aðeins heyrst á
vitfirringahælum, birtist að lokum hjá Hegel.“
Þessir heimspekingar voru vissulega að gera það sem Schopenhauer sagði að
þeir væru að gera: að skrifa í véfréttarstíl sem líkist töfraþulu til að bergnema
lesendur sína svo að þeir héldu að hið einfalda væri erfitt. En að mínum dómi voru
þeir góðir og gildir heimspekingar sem höfðu eitthvað að segja en sögðu það á
þennan sláandi óheiðarlega hátt. Það voru allir hinir í stéttinni sem skrifúðu á
sama hátt en höfðu ekkert að segja sem fyllilega verðskulda harðar átölur Schopen-
hauers.
Við ættum aldrei að ganga út frá því að vegna þess að einhver beitir brögðum
loddara þá geti hann ekki einnig haft ósvikna hæfileika. Það eru þó nokkur starfs-
svið þar sem ekki er óalgengt að sjá þetta tvennt fara saman: starf leikara, starf
hljómsveitarstjóra, ef til vil listirnar yfirhöfuð; forysta í stjórnmálum - reyndar
leiðtogar á öllum athafnasviðum. Eg lít á Fchte, Schelling og Hegel sem menn af
þessari gerð. Fichte kom reyndar upp um sig einu sinni á starfsferli sínum. Hann
missti starfið við háskólann í Jena og hélt að hann mundi þurfa að vinna fyrir sér