Hugur - 01.01.2008, Page 61

Siðferði, hugsun og ímyndunarafl
59
fyrir. Það sparar til að mynda óþörf orkuútlát að geta fljótt vanist nýjum en
hættulausum fyrirbærum í umhverfinu. I lið með þessum náttúrulegu tilhneig-
ingum gengur svo siðmenningin með öllum sínum hefðum og venjum, viðteknum
hugmyndum og lífsháttum. Allt virðist hafa verið gert og prófað af einhverjum
öðrum fyrir löngu. Nýr sannleikur um mannlífið virðist varla mögulegur lengur,
aðeins endurtekning sömu gömlu hugmyndanna sem fylgt hafa mannkyninu um
aldir. Menntamaðurinn sem lifir og hrærist í heimi hugmynda er af þessari ástæðu
í sérstakri hættu á að fyllast kaldhæðni og lífsþreytu. Ekkert getur lengur komið
honum fyrir sjónir sem nýtt og ferskt. I augum hugsuðarins er þessi sljóvgun hug-
ans vegna kunnugleika og vana einn stærsti vandi mannkynsins, og jafnframt einn
sá elsti: „An efa [er] sá lífsleiði \tedium and ennui\ sem þykist hafa þurrausið íjöl-
breytileika og gleði lífsins eins gamall og Adam“ segir Henry David Thoreau.26
Nánast um leið og menn opna augun taka kunnugleikaský að setjast á sjónhimnu
þeirra. Menn verða fljótt svo samrunnir og samdauna umhverfi sínu að þeir hætta
að sýna því áhuga, verða jafnvel leiðir á því. Markmið hugsuðarins og skáldsins er
öðru fremur að „vekja nágranna sína“ af sfikum sljóleika, vekja vitund þeirra um
hið dularfulla mennska líf sem þeir lifa, og hinn undarlega, ferska, sískapaða heim
sem umlykur þá; minna okkur á hvað það merkir að vera skynjandi, hugsandi vera.
Samt er enginn hugsuður eða skáld meiri kennari en lífið sjálft, og ekkert hjálpar
okkur betur að losna við kunnugleikann og vanann en reynsla sem gerir marg-
vísleg sannindi lífs okkar „að átakanlegum veruleika".27
Onnur ástæðan sem ég nefni hér fyrir því hve erfitt okkur reynist að undrast
varðar þekkingu okkar, eða öllu heldur þá þröngsýni sem getur fylgt því að lifa og
hrærast eingöngu í því sem vitað er og trúa um of á mátt mannlegrar þekkingar.
Mannleg þekking er vissulega eitt af undrum þessa heims og möguleikar hennar
virðast nær óþrjótandi, ekki síst nú á tímum þegar menntun og rannsóknir verða
® mikilvægari þættir í þjóðlífinu. Nú á dögum ganga menn að mestu leyti út frá
því sem gefnu að menntun sé einkum fólgin í því að afla, miðla og beita upp-
fysingum. Einmitt af þeirri ástæðu hefur aldrei verið auðveldara en nú fyrir menn
að gleyma eigin fávisku, þeirri þýðingarmiklu staðreynd að gagnvart veigamestu
staðreyndum lífsins eru þeir í stöðu þess sem ekki veit. Það er af þessari ástæðu
sem Thoreau spyr í Walden: „Hvernig getur sá munað vel eftir vanþekkingu sinni
~ eins og vexti hans er nauðsynlegt - sem þarf svo oft að nota þekkingu sína?“28
bað er tæplega tilviljun að í sögu heimspekinnar, allt frá Sókratesi til Wittgen-
steins, er að finna hefð sem sér það sem hlutverk heimspekinnar að „taka frá“
toónnum svokallaða þekkingu; hefð sem sér það sem eina mestu hindrun á vegi
tnanns til andlegs vaxtar að taka sér ævinlega stöðu þess sem veit. Skýr vitund um
Vanþekkingu er forsenda fyrir því að viðhalda þránni eftir þekkingu og viljanum
hf að skerpa vitund sína um veruleikann. Hún forðar okkur frá þeim hégóma að
lrnynda okkur að einhver hugmynd eða kenning okkar höndfi eða skýri allan veru-
2^ Henry David llioreau, Walden, í Thoreau, New York: Hie Library of America 1985, s. 330.
27 Sjájohn Stuart N[\W,Frelsid, þýð.Jón Hnefill Aðalsteinsson ogÞorsteinn Gylfason, Reykjavík:
Hið íslenska bókmenntafélag 1978, s. 9t.
Henry David Thoreau, Walden, s. 327.