Hugur - 01.01.2008, Blaðsíða 78

76
Stefán Snœvarr
alls ekki að rætast. Kannski er fólk í tilteknu samfélagi svo hlýðið og auðsveipt að
það sætti sig við verðlagseftirlit möglunarlaust og léti eiga sig að standa í biðröð
af eintómri kurteisi.
En hvað nú ef við drögum aðeins úr kröfunum og hættum að fara fram á að
lögmálsskýringar skýri með stærðfræðilegri nákvæmni? Gætum við þá fundið
lögmálsskýringar sem ekki eru bara sannar með sjálfsögðum hætti? Vissulega.Til
dæmis má halda því fram að austurrísku hagfræðingarnir Ludwig von Mises og
Friedrich von Hayek hafi sett fram velheppnaða forspá um að áætlunarbúskapur
gæti ekki náð efnahagslegum markmiðum sínum. Reynslan virðist hafa staðfest
(ekki sannað!) þessa forspá sem ekki er sönn með sjálfsögðum hætti.13 Vel má
ímynda sér að áætlanabúskapur geti leyst ýmis af vandamálum markaðskerfisins
en reynslan bendir ekki til þess. Austurríkismennirnir höfðu skýringu á þessu sem
er heldur ekki sönn með sjálfsögðum hætti, nefnilega að áætlunarstjórn hefði eng-
an mælikvarða á skynsamlega hagstjórn. Verðkerfið væri sh'kur mælikvarði í mark-
aðskerfinu en ekkert sambærilegt gæti orðið til í áætlunarkerfi (um pæfingar Aust-
urríksmannanna, sjá t.d. Hannes H. Gissurarson 1988,49-84). Joseph Stiglitz segir
að spásagnir þeirra hagfræðinga sem vöruðu við hraðri einkavæðingu í Rússlandi
og víðar hafi hreinlega ræst. Um leið afsannaði reynslan kenningar þeirra sem
héldu að hröð einkavæðing yrði allra efnameina bót (Stiglitz 2002,187). Athugið
að þetta eru ekki nákvæmar spásagnir, eklci er hægt að talfesta þær fremur en
forspár austurrísku hagfræðinganna. Oðru máli kann að gegna um spádóma um
„stagflasjón“ en eins og menn muna sagði Maclntyre að enginn hefði séð hana
fyrir. Paul Krugman er á öðru máli; hann segir að Friedman hafi séð stagflasjón
áttunda áratugarins fyrir. Ekki fylgir sögunni hvort spásögn Friedmans hafi verið
stærðfræðilegs eðlis. En það fylgir sögu Krugmans að reynslan sýni að peninga-
magnskenning Friedmans eigi ekki við rök að styðjast. Sú kenning er því hrekj-
anleg (Krugman 2007). Sé það rétt þá hafa þeir kapparnir Albert, Blaug, Maclntyre
og Dupré á á röngu að standa!
En auðvitað kann forspá Friedmans að hafa ræst fyrir hreina tilviljun, kannski
er hún undantekningin sem sannar regluna. Meinið er að lögmálsskýringar eins
og þær sem hér eru nefndar eru ekki þættir í heildrænu stigveldi lögmálsslfyringa.
Þannig stigveldi einkennir eðlisfræðina, þau lögmál sem stjórna falli hluta á jörðu
niðri eru sértilvik af alheimslögmálum. Allt er á annan veg í hagfræðinni, að svo
miklu leyti sem lögmálsskýringar hennar standa undir nafni virðast þær eins og
einangruð eylönd. Þær eru ekki hluti af stigveldi.
Hvers vegna eru lögmálsskýringar í hagfræði svona máttlitlar? Á því kunna að
vera ýmsar skýringar. I fyrsta lagi getum við ekki útilokað að maðurinn hafi
eitthvað sem líkist frjálsum vilja. Því sé breytni hans óháð lögmálum (ég mun víkja
aftur að viljafrelsi síðar í þessari grein).
I öðru lagi er sennilegt að verkþekking sé það sem kallað er „þögul þekking“.
Það er þekking sem ekki er fyllilega hægt að tjá í staðhæfingum. Smiðurinn kann
fag sitt með svefngengilsvissu en vefst tunga um tönn er hann hyggst tala um
12 Eg útiloka náttúrulega ekki að utanaðkomandi þættir hafi ollið hruni áætlanakerfisins, t.d.
þrýstingur frá vestrænum ríkjum. Það er ekki 100% öruggt að áætlanakerfi geti ekki virkað.